SPS-023-10542/09 - Stanowisko MPiPS w sprawie pomocy społecznej.

Szanowny Panie Marszałku! Odpowiadając na interpelację poselską poseł Anny Sobeckiej w sprawie pomocy społecznej, uprzejmie wyjaśniam.

Przyjęte w ustawie o pomocy społecznej rozwiązania oparte są między innymi o konstytucyjną zasadę pomocniczości państwa. Zastosowanie tej zasady w przepisach o pomocy społecznej uczyniło jednostki samorządu terytorialnego głównymi podmiotami pomocy społecznej. Dlatego też większość zadań z zakresu pomocy społecznej realizowana jest przez jednostki samorządu terytorialnego w ramach zadań własnych, tak obligatoryjnych (np. w przypadku gminnych jednostek samorządu terytorialnego są to zadania określone w art. 17 ust. 1 wyżej wymienionej ustawy) jak i fakultatywnych (art. 17 ust. 2 ww. ustawy) w ramach ich środków własnych. Zgodnie z tą zasadą ogólną regionalne jednostki samorządu terytorialnego wykonują zadania pomocy społecznej określone w art. 21 ustawy o pomocy społecznej. Ponadto gminne jednostki samorządu terytorialnego wykonują zadania pomocy społecznej zlecane im do realizacji przez administrację rządową w oparciu o art. 18 ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej - Dz. U. z 2008 r. Nr 115, poz. 728, z późn. zm.), a powiatowe jednostki samorządu terytorialnego wykonują zadania pomocy społecznej zlecane im do realizacji przez administrację rządową w oparciu o art. 20 ww. ustawy. Realizacja tych zadań powinna wpisywać się w lokalne polityki społeczne określane i realizowane przez jednostki samorządu terytorialnego. Wynika to stąd, że samorządy terytorialne, będąc głównym podmiotem pomocy społecznej, określają i realizują lokalne polityki społeczne w zakresie pomocy społecznej będące instytucjonalną odpowiedzią władz tych jednostek na potrzeby społeczne. To one suwerennie definiują cele swojej polityki w zakresie pomocy społecznej, a także ustalają wielkość środków finansowych przeznaczanych na realizację obligatoryjnych i nieobligatoryjnych zadań pomocy społecznej mających zapewnić osiągnięcie zakładanego rezultatu, jakim jest umożliwienie osobom i rodzinom przezwyciężania trudnych sytuacji życiowych, których nie są one w stanie pokonać, wykorzystując własne uprawnienia, zasoby i możliwości. O tej niezmiernie ważnej, strategicznej funkcji jednostek samorządu terytorialnego realizowanej w ramach polityki społecznej mówią zapisy ustawy o pomocy społecznej w art. 2, art. 17 ust. 1 pkt 1 (i odpowiednio art. 110 ust. 4), art. 19 pkt 1 (i odpowiednio art. 112 ust. 9, art. 21 pkt 1 (i odpowiednio art. 113 ust. 2).

W przedstawionym pokrótce aktualnym stanie prawnym, działając na podstawie art. 22 pkt 14 ustawy o pomocy społecznej, wojewodowie mogą także finansowo wspierać realizację przez jednostki samorządu terytorialnego programów w określonym przez nich obszarze pomocy społecznej. Ponadto minister właściwy do spraw zabezpieczenia społecznego, także w oparciu o konstytucyjną zasadę pomocniczości państwa, działając w oparciu o art. 23 ust. 1 pkt 7, może opracować i finansować programy osłonowe, a także na podstawie art. 23 ust. 7a wspierać finansowo programy w określonym przez niego obszarze pomocy społecznej. Oto przykłady takich programów:

Ponadto realizowana jest w roku bieżącym ustawa z dnia 29 grudnia 2005 r. o ustanowieniu programu wieloletniego "Pomoc państwa w zakresie dożywiania" (Dz. U. Nr 267, poz. 2259 z późn. zm.). Celem programu jest:

Program ten jest finansowany z budżetu państwa oraz ze środków budżetów gmin, a łączne nakłady na finansowanie programu w całym okresie jego realizacji wyniosą nie mniej niż 2.900.000 tys. zł. Planowane środki z budżetu państwa na realizację działań przewidzianych w ramach programu nie mogą być w poszczególnych latach mniejsze niż 500.000 tys. zł Środki, o których mowa, są planowane w częściach budżetu państwa, których dysponentami są wojewodowie (budżety wojewodów), oraz w rezerwie celowej budżetu państwa. Środki na realizację tego programu są również planowane w budżetach gmin.

Odnosząc się do przedstawionego w piśmie pani poseł zarzutu braku wysiłku rządu w celu udzielenia wsparcia osobom najuboższym w ramach pomocy społecznej, pragnę stwierdzić, iż w mojej ocenie nie jest on uzasadniony. Nadrzędnym priorytetem w działaniu rządu w ramach planowania polityki społecznej w zakresie pomocy społecznej jest ochrona osób najbardziej potrzebujących. Kiedy pojawiające się jeszcze w zeszłym roku pierwsze oznaki kryzysu światowego spowodowały, że rząd Rzeczypospolitej Polskiej podjął działania przygotowujące do przeprowadzenia nowelizacji budżetu na 2009 r. - w warunkach ogólnoświatowego kryzysu finansowego - dokonano tego z należytą starannością i odpowiedzialnością między innymi właśnie z tego powodu. Rzeczywiście, na początku roku, decyzją ministra finansów pana Jana Vincent-Rostowskiego, wojewodowie dokonali korekt wydatków zgłoszonych do czasowego ograniczenia w części 85: Budżety wojewodów w dziale 852: Pomoc społeczna. Wielkość zablokowanych środków na zadania pomocy społecznej wyniosła ogółem 1 408 619 tys. zł (kwota łącznie z wydatkami na "świadczenia rodzinne"), tekst jedn. 11,26 % ogółu wydatków zaplanowanych w ustawie budżetowej na rok 2009 w części 85, dziale 852. Jednakże zapewniam panią, że podczas prac nad nowelizacją budżetu dołożono wszelkich starań, aby zminimalizować skutki głównych oszczędności, niezbędnych w warunkach kryzysu, dla gospodarstw domowych i rodzin polskich. Rząd musiał przede wszystkim zapewnić środki na wydatki, które wynikają z obowiązujących przepisów prawa, tekst jedn. realizację zadań obligatoryjnych, na które składają się między innymi wypłacanie zasiłków stałych i okresowych. Zabiegano zwłaszcza o zabezpieczenie utrzymania przynajmniej na nie zmniejszonym poziomie finansowania podstawowych świadczeń z pomocy społecznych. W wyniku podjętych wysiłków na chwilę obecną, mogę panią zapewnić, iż zagrożenia w realizacji zadań obowiązkowych w zakresie pomocy społecznej nie ma i nie będzie województwa, w którym zabrakłoby środków na wypłatę świadczeń z tytułu pomocy społecznej mimo dokonanych oszczędności wskazanych przez wojewodów. Pomimo oszczędności nie zabraknie również środków na kontynuację zadania, jakim jest rządowy program wieloletni "Pomoc państwa w zakresie dożywiania" stanowiący jedną z najważniejszych form pomocy skierowanych do osób najbardziej potrzebujących.

Uważam jednocześnie za niezbędne wyjaśnienie, że procedura zmian kwot progów dochodowych nie oznacza jedynego rozwiązania prawnego w pomocy społecznej, którego zastosowanie ma na celu przeciwdziałanie negatywnym skutkom niedostatku. Przepisy ustawy o pomocy społecznej przewidują możliwość udzielenia pomocy społecznej w szczególnie uzasadnionych przypadkach osobie albo rodzinie o dochodach przekraczających kryterium dochodowe (art. 40 i 41 ustawy o pomocy społecznej z dnia 12 marca 2004 r. - tekst jedn. Dz. U. z 2008 r. Nr 115, poz. 728, z późn. zm.). Ponadto niektóre świadczenia niepieniężne pomocy społecznej świadczone są bez względu na dochód zainteresowanych: praca socjalna (art. 45), poradnictwo specjalistyczne (w szczególności prawne, psychologiczne, rodzinne - art. 46), interwencja kryzysowa (art. 47). Na podkreślenie zasługuje to, że szereg świadczeń pomocy społecznej może być przyznanych nie tylko z powodu niedostatków finansowych, ale także po rozpoznaniu pojawienia się innego ryzyka socjalnego uzasadniającego udzielenie pomocy społecznej, a w szczególności: sieroctwa, bezdomności, bezrobocia, niepełnosprawności, długotrwałej lub ciężkiej choroby, przemocy w rodzinie, potrzeby ochrony ofiar handlu ludźmi, potrzeby ochrony macierzyństwa lub wielodzietności, bezradności w sprawach opiekuńczo-wychowawczych i prowadzenia gospodarstwa domowego, zwłaszcza w rodzinach niepełnych lub wielodzietnych, braku umiejętności w przystosowaniu do życia młodzieży opuszczającej całodobowe placówki opiekuńczo-wychowawcze, trudności w integracji cudzoziemców, którzy uzyskali w Rzeczypospolitej Polskiej status uchodźcy lub ochronę uzupełniającą, trudności w przystosowaniu do życia po zwolnieniu z zakładu karnego, alkoholizmu lub narkomanii, zdarzenia losowego i sytuacji kryzysowej, klęski żywiołowej lub ekologicznej (art. 7). Działania pomocy społecznej zatem mogą być działaniami elastycznymi, dostosowanymi do aktualnej sytuacji bytowej osób i rodzin, inicjowanymi nie tylko przez niedostatek finansowy, ale także przez pojawianie się różnorakich innych ryzyk socjalnych, przy czym istnieje prawna możliwość udzielania skutecznej pomocy społecznej także w sytuacjach wyjątkowych, gdy posiadany dochód przekracza przewidziane prawem progi dochodowe.

Podsumowując, można uznać, iż w Polsce wszystkie przypadki ubóstwa skrajnego objęte są zakresem ustawowego działania pomocy społecznej. Katalog świadczeń z pomocy społecznej zawiera oferty (świadczenia pieniężne i niepieniężne), które pozwalają na udzielanie tym osobom i rodzinom wszelkiej pomocy, jaką można zapewnić w aktualnym stanie finansów państwa. Działania podejmowane w ramach ustawy o pomocy społecznej uzupełniane są przez inne systemy świadczeń składkowych i nieskładkowych, zwłaszcza system świadczeń rodzinnych. Oczywiście nie można stwierdzić, że w Polsce nie ma niedostatku lub jego skrajnej postaci - ubóstwa. Polska razem z innymi krajami znalazła się w sytuacji zaostrzenia się trosk finansowych. Tym ważniejsze jest, że aby problemy społeczne mogły być rozwiązywane, muszą w to być zaangażowane wspólne działania rządu i samorządu terytorialnego oraz niepublicznych podmiotów życia społecznego (organizacji pozarządowych), a także osób fizycznych, nieobojętnych na sytuację bytową drugiego człowieka. Zwłaszcza że obecnie gremia decydujące o przeznaczaniu publicznych pieniędzy (rząd, samorządy, Sejm) stoją przed wyjątkowo trudnym zadaniem takiego ich podziału, aby w istniejących warunkach finansowych państwa (na które nakłada się zwłaszcza kryzys walutowy), realizując wiele konkurencyjnych zadań cząstkowych w zakresie polityki społecznej, osiągnąć w poszczególnych obszarach działania najlepsze możliwe do uzyskania efekty. Nawet najbardziej dostosowane do sytuacji postępowanie w ramach systemu pomocy społecznej w ramach posiadanych do dyspozycji środków finansowych, tak aby udzielić możliwie najskuteczniejszej pomocy społecznej uwzględniającej nie tylko niedostatek materialny osób i rodzin, ale także ich skomplikowaną sytuację socjalną, jest jednak pochodną otrzymanych do dyspozycji środków finansowych i możliwych do zastosowania rozwiązań formalnoprawnych, a te, jak powyżej wyjaśniono, są owocem niezwykle trudnych decyzji podejmowanych w obliczu ogólnoświatowego kryzysu finansowego.

Problem zatem tkwi nie tyle w rozwiązaniach formalnoprawnych, co w pozostających do dyspozycji realnych środkach finansowych. Podniesienie progów dochodowych w pomocy społecznej oczywiście poszerzyłoby krąg osób kwalifikujących się do przyznania niektórych świadczeń z pomocy społecznej, lecz w sytuacji ograniczonych środków finansowych mogłoby także doprowadzić do braku możliwości udzielenia wsparcia finansowego tym osobom, które na skutek zmian formalnoprawnych zakwalifikowałyby się do udzielenia niektórych świadczeń finansowych z pomocy społecznej. Zagwarantowanie potrzebnych środków pieniężnych nawet przy obecnych rozwiązaniach ustawowych mogłoby znacząco podnieść skuteczność udzielanej pomocy społecznej, ponieważ obecny system pomocy społecznej jest systemem na tyle elastycznym, że pozwala na przyznanie pomocy finansowej w drodze wyjątku także osobom i rodzinom, których dochód przekracza progi dochodowe kwalifikujące do niektórych świadczeń z pomocy społecznej. Gdy na dodatek weźmie się pod uwagę, że większość zadań z zakresu pomocy społecznej realizowana jest przez jednostki samorządu terytorialnego w ramach zadań własnych obligatoryjnych i fakultatywnych z ich środków własnych, nie można zgodzić się z tezą, że osoby najuboższe i rodziny w Polsce zostały pozostawione jedynie samym sobie.