Rekompensaty dla ławników

Odpowiedź podsekretarza stanu w Ministerstwie Sprawiedliwości - z upoważnienia ministra - na interpelację nr 785 w sprawie rekompensat ławników.

Szanowny Panie Marszałku! Stosownie do postanowień art. 193 ust. 1 Regulaminu Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej uprzejmie przesyłam na ręce Pana Marszałka odpowiedź na skierowaną do mnie przez Panią Poseł Monikę Ryniak interpelację w sprawie rekompensat ławników.

Po krótkim przedstawieniu kwestii związanych z opodatkowaniem rekompensat pieniężnych podatkiem dochodowym od osób fizycznych interpelacja w konkluzji zawiera trzy pytania:

1. "Dlaczego sądy - płatnicy nie pobierały zaliczek na poczet podatku dochodowego?"

2. "Zgodnie z art. 30 § 1 Ordynacji podatkowej płatnik, który nie wykonał obowiązków określonych w art. 8, odpowiada za podatek niepobrany. Tak więc czy Ministerstwo wyciągnęło jakieś konsekwencje wobec sądów - płatników za niepobrane zaliczki?"

3. "Dlaczego ławnicy krakowscy, wykonując te same czynności, co ławnicy warszawscy, od stycznia 2004 r. otrzymują znacznie mniejsze rekompensaty, choć wysokość rekompensat ustalana jest na podstawie ustawy Prawo o ustroju sądów powszechnych (art. 172 § 4)?"

Przystępując do odpowiedzi na zadane pytania, na wstępie pozwolę sobie przedstawić kilka istotnych w sprawie informacji.

Pragnę podkreślić, iż kwestie należności ławników za czas wykonywania czynności w sądzie uregulowane zostały w ustawie z dnia 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. Nr 98, poz. 1070 ze zm.), natomiast sprawy związane z opodatkowaniem powyższych świadczeń podatkiem dochodowym zawarte są w ustawie z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (t.j. Dz. U. z 2000 r. Nr 14, poz. 176 ze zm.).

W myśl art. 172 § 3 ustawy Prawo o ustroju sądów powszechnych ławnik za czas wykonywania czynności w sądzie otrzymuje rekompensatę pieniężną. Wysokość rekompensaty dla ławników biorących udział w rozpoznawaniu spraw w sądach powszechnych, za jeden dzień pełnienia obowiązków ławnika, wynosi 3% kwoty bazowej, stanowiącej podstawę ustalania wynagrodzenia zasadniczego asesora sądowego (art. 172 § 4 ww. ustawy).

Z analizy powyższych przepisów wynika, że rekompensata pieniężna nie jest wypłacana jako zwrot kosztów, ale jest świadczeniem pieniężnym mającym charakter wynagrodzenia za czynności wykonane przez ławnika.

Równocześnie ławnik zamieszkały poza siedzibą sądu otrzymuje dietę oraz zwrot kosztów przejazdu i noclegu według zasad ustalonych w tym zakresie dla sędziów (art. 173 powołanej ustawy). Należności te korzystają ze zwolnienia, o którym mowa w art. 21 ust. 1 pkt 17 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych.

Z brzmienia ww. artykułu wynika bowiem, iż wolne od podatku dochodowego są diety oraz kwoty stanowiące zwrot kosztów, otrzymywane przez osoby wykonujące czynności związane z pełnieniem obowiązków społecznych i obywatelskich, do wysokości nieprzekraczającej miesięcznie kwoty 2.280 zł.

Natomiast rekompensaty wypłacane ławnikom w myśl art. 172 ustawy Prawo o ustroju sądów powszechnych należy uznać, zgodnie z interpretacją organów podatkowych, za określone w art. 13 pkt 5 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych przychody z działalności wykonywanej osobiście, czyli przychody otrzymywane przez osoby wykonujące czynności związane z pełnieniem obowiązków społecznych lub obywatelskich, bez względu na sposób powoływania tych osób, nie wyłączając odszkodowania za utracony zarobek.

Biorąc pod uwagę powyższe należy podkreślić, iż rekompensaty pieniężne nie korzystają więc ze zwolnienia od podatku dochodowego i dlatego sąd wypłacający te rekompensaty obowiązany jest - jako płatnik - do poboru zaliczki na podatek dochodowy na zasadach określonych w art. 41 ust. 1 i 1a ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych.

Stosownie do treści ww. artykułu płatnik (sąd) jest zobowiązany do pobrania zaliczki na podatek dochodowy w wysokości 19% należności pomniejszonej o koszty uzyskania przychodów w wysokości określonej w art. 22 ust. 9 pkt 5 ww. ustawy.

Pragnę zaznaczyć, iż w myśl art. 22 ust. 9 pkt 5 i ust. 2 pkt 1 cyt. ustawy koszty uzyskania przychodów z tytułów określonych w art. 13 ust. 5 wynoszą 102 zł 25 gr miesięcznie, a za rok podatkowy nie więcej niż 1.227 zł.

W tym miejscu należy zwrócić uwagę na postanowienia art. 170 § 1 ustawy Prawo o ustroju sądów powszechnych, w myśl których ławnik może być wyznaczony do udziału w rozprawach do dwunastu dni w ciągu roku. Liczba tych dni może być zwiększona przez prezesa sądu tylko z ważnych przyczyn, a zwłaszcza w przypadku konieczności zakończenia rozprawy z udziałem tego ławnika.

Chcę podkreślić, iż - biorąc pod uwagę powyższe regulacje - wydaje się, że sytuacje, w których ławnicy byliby zobowiązani do uiszczania podatku dochodowego od osób fizycznych od otrzymywanych rekompensat pieniężnych za czas wykonywania czynności w sądzie, nie powinny być zbyt częste (przychód, czyli rekompensata pieniężna za jeden dzień pełnienia obowiązków ławnika w roku 2005 wynosiła 53,08 zł, zaś miesięczne koszty uzyskania przychodów 102,25 zł).

Kwoty pobranych zaliczek na podatek dochodowy sąd - płatnik obowiązany jest na podstawie art. 42 ust. 1 ww. ustawy przekazać w terminie do dnia 20 miesiąca następującego po miesiącu, w którym pobrano zaliczki na rachunek urzędu skarbowego, którym kieruje naczelnik urzędu skarbowego właściwy według siedziby płatnika, przesyłając równocześnie deklarację według ustalonego wzoru (PIT-4).

Ponadto w terminie do końca lutego roku następnego po roku podatkowym płatnik jest obowiązany przesłać podatnikom oraz urzędom skarbowym, którymi kierują naczelnicy urzędów skarbowych właściwi według miejsca zamieszkania podatnika, imienne informacje o wysokości dochodu sporządzone według ustalonego wzoru, czyli PIT-11/8B (art. 42 ust. 2 pkt 1 ww. ustawy).

Przystępując do odpowiedzi na pierwsze z zadanych pytań, chcę zauważyć, iż stosownie do postanowień art. 14 § 1 pkt 2 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja podatkowa (t.j. Dz. U. z 2005 r. Nr 8, poz. 60 ze zm.) minister właściwy do spraw finansów publicznych - dążąc do zapewnienia jednolitego stosowania prawa podatkowego przez organy podatkowe oraz organy kontroli skarbowej - może dokonać jego interpretacji, przy uwzględnieniu orzecznictwa sądów oraz Trybunału Konstytucyjnego lub Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości.

Równocześnie chcę podkreślić, iż stosownie do postanowień art. 14a § 1 cyt. ustawy, stosownie do swojej właściwości naczelnik urzędu skarbowego, naczelnik urzędu celnego lub wójt, burmistrz (prezydent miasta), starosta albo marszałek województwa na pisemny wniosek podatnika, płatnika lub inkasenta mają obowiązek udzielić pisemnej interpretacji co do zakresu i sposobu zastosowania prawa podatkowego w ich indywidualnych sprawach, w których nie toczy się postępowanie podatkowe lub kontrola podatkowa albo postępowanie przed sądem administracyjnym.

Chcę poinformować, iż w kwestii opodatkowania podatkiem dochodowym od osób fizycznych rekompensat pieniężnych wypłacanych ławnikom za czas wykonywania czynności w sądzie interpretacji prawa podatkowego - na wniosek sądów - dokonały właściwe organy podatkowe, zaś przedmiotowe stanowiska zostały podane do publicznej wiadomości na stronie internetowej Ministerstwa Finansów (pismo Naczelnika Pierwszego Urzędu Skarbowego w Białymstoku z dnia 9 listopada 2004 r., sygn. PR.II/423-86/AT/04, oraz pismo Dyrektora Izby Skarbowej w Rzeszowie z dnia 3 grudnia 2004 r., sygn. IS.I/2-415/188/04).

Ogłoszenie ww. stanowisk spowodowało, iż sądy, które nie pobierały i nie odprowadzały zaliczek na podatek dochodowy od osób fizycznych z tytułu wypłat rekompensat pieniężnych, powzięły informację o nieprawidłowości swojego działania i podjęły zgodne z prawem czynności zmierzające do likwidacji takiego stanu rzeczy poprzez wystawienie i przekazanie ławnikom deklaracji PIT-4 oraz informacji PIT-11/8B za rok podatkowy 2004.

Odnosząc się do drugiego z postawionych pytań, pragnę poinformować Panią Poseł, że w sytuacji gdy niektóre sądy - jako płatnicy podatku dochodowego od należności wypłacanych ławnikom - nie wywiązały się z podstawowych obowiązków nałożonych na nie przepisami prawa podatkowego, czyli nie obliczyły, nie pobrały i nie wpłaciły w należnej wysokości i w terminie zaliczek na podatek dochodowy, a także nie sporządziły i nie przekazały podatnikom w terminie i właściwym urzędom skarbowym imiennych informacji o wysokości dochodu, zasady postępowania są uregulowane w odpowiednich przepisach ustawy Ordynacja podatkowa.

Zgodnie z postanowieniami art. 30 § 1 i 2 cyt. ustawy płatnik, który nie wykonał obowiązków określonych w art. 8, odpowiada za podatek niepobrany.

W przypadku stwierdzenia przez organ podatkowy niedopełnienia przez płatnika obowiązków organ ten wydaje decyzję o odpowiedzialności podatkowej płatnika, w której określa wysokość niepobranego i niewypłaconego podatku (art. 30 § 4 ww. ustawy). Decyzja wydawana jest po przeprowadzeniu postępowania podatkowego w sprawie odpowiedzialności podatkowej płatnika i na podstawie ustaleń poczynionych w trakcie tego postępowania.

Pragnę poinformować, iż jeżeli organy podatkowe wydadzą decyzję o odpowiedzialności podatkowej sądów - jako płatników podatku dochodowego od osób fizycznych w zakresie rekompensat pieniężnych wypłacanych ławnikom - sądy będą zobowiązane do dokonania wskazanej w niej wpłaty.

Jednocześnie sądom, po dokonaniu ww. wpłaty, przysługiwać będzie w stosunku do podatników (ławników) roszczenie o zapłatę równowartości niepobranego podatku.

Równocześnie chcę wskazać, iż obowiązek podatkowy z tytułu podatku dochodowego od osób fizycznych ciąży przede wszystkim na podatniku, czyli w tym wypadku ławniku. Obowiązek uiszczenia podatku z własnych środków podatnika istnieje bowiem niezależnie i winien być przez podatnika wykonany, gdyż niepobranie podatku przez płatnika (sąd) nie powoduje uchylenia obowiązku podatkowego ciążącego na podatniku (ławniku).

Ponadto pragnę poinformować, iż do chwili obecnej do Ministerstwa Sprawiedliwości nie wpłynęła żadna informacja o wydaniu przez organy podatkowe decyzji dotyczącej odpowiedzialności sądów jako płatników podatku dochodowego w zakresie rekompensat wypłacanych ławnikom.

Odpowiadając na ostatnie z pytań, pozwolę sobie poinformować Panią Poseł, iż przedstawiony problem związany jest z kwestią zróżnicowania wysokości rekompensat dla ławników obecnej i poprzedniej kadencji.

Zgodnie bowiem z pierwotnym brzmieniem art. 172 § 4 ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. Nr 98, poz. 1070 ze zm.) ławnik, który nie pozostawał w stosunku pracy, za czas wykonywania czynności w sądzie otrzymywał rekompensatę pieniężną, zaś osoby zatrudnione za czas zwolnienia od pracy w związku z wykonywaniem czynności w sądzie otrzymywały równowartość utraconego wynagrodzenia za pracę w wysokości ustalanej jak ekwiwalent za urlop wypoczynkowy.

Wysokość rekompensaty pieniężnej została określona w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości z dnia 17 maja 2000 r. w sprawie rekompensaty dla ławników niepozostających w stosunku pracy za czas wykonywania czynności w sądzie (Dz. U. Nr 65, poz. 773) i wynosiła 2,5% kwoty bazowej dla osób, o których mowa w art. 5 pkt 1 lit. a ustawy z dnia 23 grudnia 1999 r. o kształtowaniu wynagrodzeń w państwowej sferze budżetowej oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz. U. Nr 110, poz. 1255 ze zm.), za jeden dzień pełnienia obowiązków ławnika.

Równocześnie w przypadku gdy ogłoszenie ustawy budżetowej nastąpiłoby po dniu 1 stycznia roku, którego dotyczy ustawa budżetowa, podstawę obliczenia rekompensaty za okres od 1 stycznia do dnia ogłoszenia ustawy budżetowej stanowić miała kwota bazowa w wysokości obowiązującej w grudniu roku poprzedniego (§ 2 cyt. rozporządzenia).

Powyższe zasady wypłacania rekompensat pieniężnych zostały zmienione na mocy art. 1 pkt 41 ustawy z dnia 28 listopada 2003 r. o zmianie ustawy Prawo o ustroju sądów powszechnych, ustawy o prokuraturze, ustawy Prawo o ustroju sądów wojskowych oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 228, poz. 2256), która weszła w życie z dniem 14 stycznia 2004 r.

Chcę podkreślić, iż założeniem ustawodawcy przy wprowadzaniu obecnie obowiązującego zapisu było znaczne uproszczenie procedury wypłacania ławnikom kwot należnych za udział w rozprawach poprzez przyjęcie zasady, iż wszystkie osoby, bez względu na pozostawanie lub nie w stosunku pracy, za jeden dzień pełnienia obowiązków ławnika otrzymywać będą stałą kwotę (art. 172 § 3 ww. ustawy). Jednocześnie osoby pozostające w stosunku pracy mają nadal zagwarantowane prawo do świadczeń wynikających ze stosunku pracy - z wyjątkiem prawa do wynagrodzenia.

Ponadto ww. zmiana, ujednolicając kwestię wypłaty rekompensat, spowodowała wzrost wysokości rekompensaty pieniężnej wypłacanej osobom niezatrudnionym z 2,5% do 3% kwoty bazowej stanowiącej podstawę ustalania wynagrodzenia zasadniczego asesora sądowego (art. 172 § 4 cyt. ustawy).

Równocześnie w myśl § 5 art. 172 w przypadku, gdy ogłoszenie ustawy budżetowej nastąpi po dniu 1 stycznia roku, którego dotyczy ustawa budżetowa, podstawę obliczenia rekompensaty za okres od 1 stycznia do dnia ogłoszenia ustawy budżetowej stanowi kwota bazowa w wysokości obowiązującej w grudniu roku poprzedniego.

Należy także podkreślić, iż na mocy art. 15 ww. ustawy z dnia 28 listopada 2003 r. przepisy zmienionego art. 172 ustawy Prawo o ustroju sądów powszechnych mają zastosowanie do ławników w sądach powszechnych oraz ławników w sądach wojskowych, których kadencja rozpoczęła się od dnia 1 stycznia 2004 r.

Przytoczone przepisy wyraźnie więc wskazują, że ławnicy kadencji 2000-2003, którzy nie pozostają w stosunku pracy, kontynuujący po 1 stycznia 2004 r. udział w rozprawach, za czas wykonywania czynności w sądzie otrzymywać winni rekompensatę pieniężną w wysokości 2,5% kwoty bazowej.

Równocześnie pozwolę sobie nadmienić, iż wysokość rekompensat pieniężnych wypłacanych w sądach apelacji warszawskiej grupie ławników poprzedniej kadencji istotnie różniła się od tych wypłacanych w sądach apelacji krakowskiej, stąd Dyrektor Sądu Apelacyjnego w Warszawie został zobowiązany do podjęcia natychmiastowych działań mających na celu dostosowanie wysokości wypłacanych rekompensat do obowiązujących przepisów.

Przedstawiając powyższe wyjaśnienia, wyrażam nadzieję, że w sposób wyczerpujący i zadowalający dostarczyły Pani Poseł odpowiedzi na zadane pytania.