NB/BPNII/022-18/04 - Zasady tworzenia rezerw na ryzyko związane z działalnością banków.

Odpowiadając na wątpliwości związane z interpretacją zapisów rozporządzenia Ministra Finansów z 10 grudnia 2003 r. w sprawie zasad tworzenia rezerw na ryzyko związane z działalnością banków (Dz. U. Nr 218, poz. 2147), zwanego dalej rozporządzeniem, przekazuję stanowisko Generalnego Inspektoratu Nadzoru Bankowego w najistotniejszych kwestiach:

1. Definicja kredytu detalicznego - zobowiązania pozabilansowe

Definicja zawarta w § 1 pkt 2 rozporządzenia określa ekspozycje kredytowe jako:

* należności bilansowe,

* udzielone zobowiązania pozabilansowe, o charakterze finansowym i gwarancyjnym.

Zobowiązanie pozabilansowe banku udzielone osobie fizycznej jest bez wątpienia ekspozycją kredytową.

Zgodnie z definicją zawartą w § 1 pkt 4 rozporządzenia pożyczki i kredyty detaliczne obejmują ekspozycje kredytowe wobec osób fizycznych (...) z wyłączeniem:

* pożyczek i kredytów mieszkaniowych,

* pożyczek i kredytów hipotecznych,

* zobowiązań pozabilansowych.

Zastosowane w powyższej definicji wyłączenie zobowiązań pozabilansowych oznacza, że pożyczki i kredyty detaliczne obejmują wyłącznie należności bilansowe. Innymi słowy, wszelkie zobowiązania pozabilansowe udzielone osobom fizycznym nie stanowią pożyczki lub kredytu detalicznego. Ostatecznie zatem zobowiązania pozabilansowe udzielone osobom fizycznym:

* są ekspozycjami kredytowymi - podlegają zatem systemowi klasyfikacji i to w sposób spójny z należnościami bilansowymi od tego samego dłużnika,

* nie są pożyczkami lub kredytami detalicznymi - nie podlegają zatem reżimowi tworzenia rezerw określonemu dla pożyczek (kredytów) detalicznych, stanowiących należności bilansowe.

Zgodnie z ust. 1 pkt 1 lit. b załącznika nr 1 do rozporządzenia, klasyfikacja ekspozycji kredytowych wobec osób fizycznych dokonywana jest wyłącznie w oparciu o kryterium terminowości obsługi długu - dotyczy to zarówno należności bilansowych, jak i udzielonych zobowiązań pozabilansowych wobec tego samego dłużnika. Oczywiście, zastosowanie kryterium terminowości obsługi długu w odniesieniu do zobowiązania pozabilansowego będzie z natury prowadzić do pozytywnego wyniku (ze względu na brak konieczności wnoszenia spłat). Jednakże należy pamiętać, że klasyfikacja tych zobowiązań podlega także zasadzie jednolitej klasyfikacji - zgodnie z którą o kategorii omawianego zobowiązania pozabilansowego decyduje dodatkowo wynik klasyfikacji należności bilansowej od tego samego dłużnika.

Zasada jednolitej klasyfikacji została określona w cz. II ust. 4 załącznika nr 1 do rozporządzenia (wszystkie ekspozycje kredytowe wobec jednego dłużnika klasyfikowane są do najwyższej kategorii ryzyka spośród kategorii przypisanych tym ekspozycjom). Ponieważ w przypadku pożyczek (kredytów) detalicznych stosuje się tylko dwie kategorie ryzyka (normalne, stracone), to zobowiązanie pozabilansowe wobec tego samego dłużnika również klasyfikowane będzie odpowiednio do jednej z tych dwu kategorii.

2. Kredyty hipoteczne a kredyty detaliczne

Zgodnie z definicją zawartą w § 1 pkt 6 rozporządzenia, kredyt hipoteczny jest to ekspozycja kredytowa wobec osoby fizycznej (na cele niezwiązane z prowadzeniem działalności gospodarczej) zabezpieczona hipoteką na nieruchomości mieszkalnej.

Nie są zatem kredytami hipotecznymi ekspozycje kredytowe w przypadku których:

* na dzień klasyfikacji nie dokonano jeszcze wpisu hipotecznego,

* hipoteka ustanowiona została na nieruchomości "niemieszkalnej".

Należy również zwrócić uwagę na sytuację, w której udzielono kredytu osobie fizycznej na cel inny niż mieszkaniowy, przy czym hipoteka ustanowiona na nieruchomości mieszkalnej stanowi zabezpieczenie tylko części danej ekspozycji. Przyjęcie zasady podziału ekspozycji kredytowej pod kątem posiadanego zabezpieczenia prowadziłoby do sytuacji, w której:

* pierwsza część ekspozycji kredytowej, zabezpieczona hipoteką na nieruchomości mieszkalnej, traktowana byłaby jako kredyt (pożyczka) hipoteczna - klasyfikacja do jednej kategorii z 5 kategorii ryzyka,

* druga część ekspozycji, niezabezpieczona lub zabezpieczona innymi zabezpieczeniami, traktowana byłaby jako kredyt (pożyczka) detaliczna - klasyfikacja do jednej z dwu kategorii.

Aby uniknąć stosowania rozbieżnych kategorii klasyfikacyjnych w ramach jednej ekspozycji kredytowej, przyjęto zasadę dominującego zabezpieczenia. Zgodnie z tą zasadą dana ekspozycja kredytowa traktowana jest jako kredyt hipoteczny tylko w sytuacji, gdy ponad 50% kwoty ekspozycji kredytowej zostało zabezpieczone hipoteką na nieruchomości mieszkalnej w momencie ustanowienia zabezpieczenia w postaci hipoteki. W przeciwnym wypadku daną ekspozycję kredytową należy traktować jako kredyt (pożyczkę) detaliczną.

3. Kredyty mieszkaniowe a kredyty hipoteczne

W kwestii rozstrzygania, czy - w myśl definicji zawartych w § 1 - kredyt na cele mieszkaniowe, zabezpieczony hipoteką na nieruchomości mieszkalnej, jest:

* kredytem mieszkaniowym - w myśl § 1 pkt 5 rozporządzenia,

* kredytem hipotecznym - w myśl § 1 pkt 6 rozporządzenia,

należy przedstawić następujące uwagi:

a) z punktu widzenia stosowania zasad klasyfikacji i tworzenia rezerw celowych określonych w rozporządzeniu nie ma znaczenia, czy daną ekspozycję uznamy za kredyt mieszkaniowy, czy hipoteczny - w obu przypadkach stosowane jest identyczne podejście,

b) dla celów sprawozdawczych (WEBIS) przyjęto zasadę, że priorytetowe znaczenie ma przeznaczenie kredytu. Dlatego też ekspozycje takie należy wykazywać jako kredyty mieszkaniowe, niezależnie od rodzaju przyjętego zabezpieczenia.

4. Podstawa tworzenia rezerw celowych

Podstawą tworzenia rezerw celowych jest wartość bilansowa ekspozycji kredytowej, rozumiana jako wartość należności uwzględniająca wszystkie pomniejszenia kwot należnych (m.in. wysokość nierozliczonego dyskonta), ale bez uwzględniania wysokości utworzonych uprzednio rezerw celowych. Innymi słowy, podstawą tworzenia rezerw celowych jest wartość bilansowa netto ekspozycji kredytowej powiększona o kwotę utworzonych wcześniej rezerw celowych na tę ekspozycję kredytową. W przypadku zobowiązań pozabilansowych wartość ta będzie odpowiadała kwocie zobowiązania.

Konieczność uwzględniania przewidywanej, w związku z restrukturyzacją zadłużenia, kwoty umorzenia dotyczy sytuacji, w której na dzień tworzenia rezerw celowych bank posiada informację, że część ekspozycji kredytowej zostanie umorzona. Na przykład:

* Zgodnie z obowiązującymi zasadami ekspozycja kredytowa zaklasyfikowana jest do kategorii wątpliwej z wymaganym poziomem rezerwy celowej 50%.

* W ramach restrukturyzacji zadłużenia bank zgodził się umorzyć dłużnikowi dwie końcowe raty (przypadające do zapłaty w przyszłości).

* Bank zobowiązany jest:

a) utworzyć 50-procentową rezerwę celową na "nieumorzoną" część ekspozycji,

b) utworzyć 100-procentową rezerwę celową na "umorzoną" część ekspozycji.

5. Sposób wykorzystania posiadanych zabezpieczeń

Zgodnie z § 5 w ust. 1 pkt 2, podstawa tworzenia rezerw może być pomniejszona pod warunkiem, że dane zabezpieczenie nie jest lub nie było wykorzystane do:

a) klasyfikacji ekspozycji kredytowej do kategorii normalne,

b) zastąpienia oceny sytuacji ekonomiczno-finansowej dłużnika oceną sytuacji ekonomiczno-finansowej wystawcy zabezpieczenia.

Oznacza to, że w przypadku podjęcia przez bank pierwszej decyzji o powyższych dwóch sposobach wykorzystania zabezpieczenia bank będzie zobowiązany do konsekwentnego stosowania przyjętego sposobu wykorzystania zabezpieczenia w ciągu całego okresu trwania umowy. Nie dotyczy to wykorzystania zabezpieczenia do pomniejszania podstawy tworzenia rezerw celowych.

Nie ma zatem konieczności decydowania o sposobie wykorzystania zabezpieczenia już w momencie udzielenia kredytu. Decyzja ta musi być podjęta w momencie wykorzystania zabezpieczenia po raz pierwszy na etapie klasyfikacji ekspozycji.

6. Limit pomniejszania ekspozycji kredytowej

Określone w załączniku nr 3 do rozporządzenia limity pomniejszania odnoszą się do kwoty ekspozycji kredytowych. Oznacza to, że niezależnie od rodzaju, ilości, wartości i daty ustanowienia zabezpieczenia, podstawa tworzenia rezerwy celowej na daną ekspozycję kredytową może być pomniejszona maksymalnie do wysokości odpowiedniej dla wielkości opóźnienia w spłacie długu. Z kolei limity określone w § 5 ust. 2 rozporządzenia odnoszą się do każdego z zabezpieczeń z osobna.

Jeżeli łączna wartość uwzględnianych zabezpieczeń jest niższa niż wysokość ekspozycji kredytowej, niezależnie czy wynika to z nałożonych w § 5 ust. 2 rozporządzenia limitów, czy po prostu z niższej wartości zabezpieczeń, limity określone w załączniku nr 3 do rozporządzenia wpływają na wysokość pomniejszeń podstawy tworzenia rezerw celowych dopiero w momencie, gdy limit wynikający z wielkości opóźnienia w spłacie długu będzie niższy niż wartość zabezpieczeń uwzględnianych w rachunku rezerw celowych. Na przykład:

* ekspozycja kredytowa w wysokości 100 zabezpieczona jest przewłaszczeniami rzeczy ruchomych, których łączna wartość przy uwzględnieniu limitów określonych w § 5 ust. 2 rozporządzenia wynosi 60,

* określony w załączniku nr 3 do rozporządzenia limit pomniejszeń ekspozycji kredytowych wpłynie na wysokość wymaganych rezerw celowych dopiero, jeżeli opóźnienie w spłacie tej ekspozycji przekroczy 30 miesięcy.

7. Tryb wejścia w życie limitów pomniejszania kwot ekspozycji kredytowej

Efektywne wejście w życie

Zgodnie z § 5 ust. 5 pkt 1 rozporządzenia, w przypadku ekspozycji kredytowych opóźnionych w spłacie w dniu wejścia w życie rozporządzenia, opóźnienie w spłacie ekspozycji kredytowej, ustalane na potrzeby stosowania limitów pomniejszania kwot ekspozycji kredytowej, określonych w załączniku nr 3 do rozporządzenia, liczy się od dnia wejścia w życie rozporządzenia, tj. od 1 stycznia 2004 r. Oznacza to, że efektywnie limity te wpłyną na klasyfikację ekspozycji kredytowych i/lub poziom tworzonych rezerw celowych dopiero po upływie 27 miesięcy od daty wejścia w życie rozporządzenia.

Restrukturyzacja

Zakładając, że aneks podpisany przed wejściem w życie nowego rozporządzenia powoduje wyeliminowanie opóźnień spłat (na dzień wejścia rozporządzenia w życie), należy przyjąć, że opóźnienie w spłacie będzie się liczyć od momentu, gdy takie opóźnienie wystąpi w przyszłości (§ 5 ust. 5 pkt 2). Jeśli jednak omawiany aneks nie wyeliminował opóźnień (na dzień wejścia rozporządzenia w życie), to należy je obliczać od dnia wejścia rozporządzenia w życie (§ 5 ust. 5 pkt 1).

W obu powyższych przypadkach pierwsza zmiana harmonogramu spłat, wprowadzona po dniu wejścia rozporządzenia w życie, będzie uznawana jako zmiana dokonana po raz pierwszy dla celów stosowania przepisu § 5 ust. 6.

8. Limit 200 zł dopuszczalnego opóźnienia w spłacie

Określony w cz. II ust. 3 załącznika nr 1 do rozporządzenia pułap 200 zł określa kwotę, w przypadku której wystąpienie opóźnienia w spłacie nie niesie ze sobą konieczności przeklasyfikowania ekspozycji kredytowej i utworzenia adekwatnej rezerwy celowej, przy czym dodatkowo wymagane jest, aby łączna kwota opóźnienia była niższa niż wysokość jednej wymaganej raty.

Opóźnienie w spłacie nieprzekraczające kwoty 200 zł nie rodzi obowiązku przeklasyfikowania należności i utworzenia rezerwy. Przekroczenie tej kwoty spowoduje ten obowiązek, a w celu jego wykonania konieczne będzie określenie długości okresu opóźnienia spłaty - okres ten należy obliczać nie od momentu przekroczenia pułapu 200 zł, ale od momentu wystąpienia opóźnienia.

9. Zasada jednolitej klasyfikacji

Zgodnie z zasadą określoną w załączniku nr 1 cz. II w ust. 4, jeżeli bank posiada więcej niż jedną ekspozycję kredytową wobec jednego dłużnika, to wszystkie ekspozycje kredytowe wobec tego dłużnika klasyfikuje się do najwyższej kategorii ryzyka spośród kategorii przypisanych tym ekspozycjom.

Od stosowania tej zasady przewidziano jednak wyjątki. Zasady tej m.in. nie stosuje się do ekspozycji kredytowych, w przypadku których posiadane zabezpieczenia uwzględnione zostały na etapie klasyfikacji. Jeżeli uwzględniona w klasyfikacji wartość zabezpieczenia jest niższa niż wysokość ekspozycji kredytowej, to z zasady jednolitej klasyfikacji wyłącza się tylko tę część ekspozycji, która pokryta jest odpowiednim zabezpieczeniem. "Niezabezpieczona" część ekspozycji będzie jednolicie klasyfikowana z pozostałymi ekspozycjami kredytowymi wobec tego dłużnika.

Ponadto z zasady jednolitej klasyfikacji wyłączone są różne grupy produktów oferowanych osobom fizycznym:

* zmiana klasyfikacji kredytu detalicznego nie wpływa na klasyfikację kredytu mieszkaniowego lub kredytu hipotecznego,

* zmiana klasyfikacji kredytu mieszkaniowego lub kredytu hipotecznego nie wpływa na klasyfikacje kredytu detalicznego.

Powyższe wyłączenie należy stosować do zobowiązań pozabilansowych udzielanych osobom fizycznym, przy czym, o tym, czy dane zobowiązanie pozabilansowe winno być klasyfikowane w oparciu o zasadę jednolitej klasyfikacji razem z kredytami detalicznymi, czy kredytami mieszkaniowymi/hipotecznymi danego kredytobiorcy, winien decydować jego "docelowy charakter". Jeżeli więc zobowiązanie pozabilansowe udzielone danej osobie fizycznej w momencie uruchomienia środków stanie się np. kredytem detalicznym, winno być klasyfikowane zgodnie z klasyfikacją kredytów detalicznych udzielonych tej osobie, zaś klasyfikacja kredytu mieszkaniowego/hipotecznego udzielonego tej osobie nie będzie miała wpływu na klasyfikację tego zobowiązania pozabilansowego.

W kontekście stosowania zasady jednolitej klasyfikacji istotne jest również podejście do ekspozycji kredytowych udzielonych osobom fizycznym prowadzącym działalność gospodarczą. Z punktu widzenia stosowania tego przepisu należy przyjąć zasadę oddzielenia ekspozycji kredytowych związanych z prowadzoną działalnością gospodarczą od ekspozycji kredytowych udzielanych na cele prywatne kredytobiorcy. Zatem zmiana klasyfikacji kredytu detalicznego czy kredytu mieszkaniowego/hipotecznego udzielonego danemu kredytobiorcy nie będzie wpływać na klasyfikację kredytu udzielonego tej osobie na prowadzoną działalność gospodarczą, i odwrotnie.

10. Zobowiązania solidarne dłużników

W przypadku ekspozycji kredytowych stanowiących zobowiązania solidarne niepowiązanych ze sobą klientów (osoby trzecie), bank stosuje kryterium oceny sytuacji ekonomiczno-finansowej w odniesieniu do dowolnego z nich (załącznik nr 1, cz. II ust. 6). Przykładem takiej ekspozycji może być dług solidarny, np.:

* bank udziela kredytu kredytobiorcy A,

* w pierwszym okresie klasyfikacja kredytu dokonywana jest pod kątem oceny sytuacji ekonomiczno-finansowej kredytobiorcy A,

* w późniejszym okresie do długu przystępuje solidarnie inny podmiot (kredytobiorca B), który nie jest powiązany z kredytobiorcą A (względem siebie są to osoby trzecie).

Od momentu przystąpienia do długu kredytobiorcy B, bank może stosować kryterium sytuacji ekonomiczno-finansowej w odniesieniu do tego spośród dłużników A i B, którego sytuacja jest lepsza.

11. Wykorzystanie zabezpieczeń na etapie klasyfikacji

Dotychczas posiadane zabezpieczenia mogły być wykorzystane jedynie do pomniejszenia podstawy tworzenia rezerw celowych. Nowe rozporządzenie dodatkowo umożliwia bankom inne wykorzystanie posiadanych zabezpieczeń - niektóre formy zabezpieczeń mogą być wykorzystane na etapie klasyfikacji:

* do klasyfikacji ekspozycji kredytowej do kategorii "normalne" - na podstawie cz. I ust. 4 załącznika nr 1 do rozporządzenia,

* do zastąpienia sytuacji ekonomiczno-finansowej dłużnika sytuacją ekonomiczno-finansową wystawcy zabezpieczenia - na podstawie cz. I ust. 3 pkt 3 załącznika nr 1 do rozporządzenia.

Zabezpieczenia umożliwiające klasyfikację ekspozycji kredytowych do kategorii "normalne" zostały określone w ust. 1 załącznika nr 2 do rozporządzenia. Zabezpieczenia te umożliwiają klasyfikację ekspozycji kredytowej do kategorii "normalne" niezależnie od kondycji ekonomiczno-finansowej dłużnika i terminowości obsługi długu. Niemniej jednak należy pamiętać, że na uznawanie zabezpieczeń w rachunku rezerw celowych nałożony został limit czasowy. W związku z powyższym, jeżeli ekspozycja kredytowa będzie opóźniona w spłacie powyżej określonego okresu (vide załącznik nr 3 do rozporządzenia), zabezpieczenia te przestaną być uznawane i w konsekwencji ekspozycja zostanie przeklasyfikowana od razu do kategorii straconych z wymogiem 100% rezerwy celowej.

W przypadku zabezpieczeń wykorzystywanych do zastąpienia oceny sytuacji ekonomiczno-finansowej dłużnika sytuacją ekonomiczno-finansową wystawcy zabezpieczenia (ust. 2 załącznika nr 2 do rozporządzenia) zabezpieczenia te mają wpływ jedynie na kryterium oceny sytuacji ekonomiczno-finansowej. Oznacza to, że zastosowanie kryterium oceny sytuacji ekonomiczno-finansowej do wystawcy zabezpieczenia nie wyłącza konieczności klasyfikacji tej ekspozycji z punktu widzenia kryterium terminowości obsługi.

Zasady stosowania kryterium oceny sytuacji ekonomiczno-finansowej wystawcy zabezpieczenia (w tym częstotliwość) są identyczne jak w przypadku oceny sytuacji ekonomiczno-finansowej dłużnika.

Ponadto w przypadku gdy zabezpieczenia umożliwiające klasyfikację ekspozycji kredytowej do kategorii "normalne" zabezpieczają tylko część ekspozycji kredytowej, to tylko ta część ekspozycji kredytowej winna być klasyfikowana z wykorzystaniem tych zabezpieczeń. Dotyczy to również zabezpieczeń pozwalających na zastąpienie oceny sytuacji ekonomiczno-finansowej dłużnika oceną sytuacji ekonomiczno-finansowej wystawcy zabezpieczenia.

Kwestia konsekwentnego stosowania sposobu uwzględniania zabezpieczeń omówiona została w pkt 5.

12. Przeniesienie ekspozycji kredytowej do kolejnej kategorii o niższym stopniu ryzyka

Zmiana zasad klasyfikacji

Wejście w życie nowych zasad klasyfikacji, zwłaszcza w obszarze terminów przeklasyfikowywania do poszczególnych kategorii ryzyka, oznacza, że część ekspozycji kredytowych, klasyfikowanych zgodnie z poprzednią regulacją do wyższych kategorii ryzyka, w świetle nowych przepisów winna być sklasyfikowana do niższych kategorii ryzyka. W sytuacji takiej nie ma potrzeby stosowania zasad dotyczących przenoszenia ekspozycji kredytowych do niższych kategorii ryzyka, określonych w cz. III załącznika nr 1 do rozporządzenia.

Zasada jednolitej klasyfikacji

Wymagany 3-miesięczny okres prawidłowej obsługi długu, warunkujący przeklasyfikowanie ekspozycji kredytowej do kolejnej niższej kategorii ryzyka, jest "swoistym" testem trwałości poprawy jakości obsługi długu. Przy czym test ten winien mieć zastosowanie jedynie do tych ekspozycji kredytowych, w przypadku których nastąpiły nieprawidłowości w obsłudze długu i/lub pogorszenie kondycji finansowej dłużnika. Jeżeli dana ekspozycja kredytowa (A), zgodnie z zasadą jednolitej klasyfikacji, zaklasyfikowana została do wyższej kategorii ryzyka ze względu na nieprawidłową obsługę innej ekspozycji wobec tego samego dłużnika (B), to w sytuacji gdy spłacona została ekspozycja kredytowa warunkująca klasyfikację (B), nie ma potrzeby testowania trwałości poprawy jakości obsługi pierwszej ekspozycji kredytowej (A), jeżeli przed zmianą klasyfikacji była ona prawidłowa. Tym samym ekspozycja ta może być przeklasyfikowana od razu do kategorii "normalne".