FN5.054.1.2016 - Funkcjonowanie na polskim rynku ubezpieczeniowych funduszy kapitałowych i polisolokat.

W odpowiedzi na interpelację Pana Posła (...), w sprawie skali niepokojącego zjawiska działalności banków, firm ubezpieczeniowych i firm pośrednictwa finansowego, funkcjonowania na polskim rynku ubezpieczeniowych funduszy kapitałowych i tzw. polisolokat oraz wynikających z tego tytułu naruszeń obowiązującego prawa i gigantycznych strat dla kilku milionów polskich klientów (interpelacja nr 2619), uprzejmie proszę o przyjęcie następujących wyjaśnień.

Pragnę zapewnić, że Ministerstwo Finansów analizuje negatywne zjawiska dotyczące zawierania umów ubezpieczenia na życie z elementem inwestycyjnym, na które wskazuje Pan Poseł. Do resortu wciąż wpływają skargi osób, które czują się poszkodowane z powodu wadliwie zawieranych umów.

Nieprawidłowości związane z oferowaniem przez zakłady ubezpieczeń umów ubezpieczenia na życie z elementem inwestycyjnym były wskazywane przez Rzecznika Ubezpieczonych w publikowanych raportach.

Już w raporcie z 2012 r. podkreślano niepokojącą tendencję skargową - wzrost liczby skarg klientów banków oraz doradców finansowych na oferowane im zamiast tradycyjnej lokaty, ubezpieczeniowe produkty inwestycyjne (Raport Rzecznika Ubezpieczonych z dnia 7 grudnia 2012 r.). Zgodnie z ww. raportem umowa ubezpieczenia na życie z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym to umowa o bardzo wysokim stopniu skomplikowania, regulowana wieloma wzorcami umownymi. Konsument zawierał taką umowę bazując na informacjach przekazywanych mu przez osobę oferującą zawarcie umowy - pośrednika ubezpieczeniowego, pracownika banku lub doradcę finansowego. Nie zawsze informacje te podawane były precyzyjnie i zgodnie z faktycznymi warunkami umowy, co skutkowało wprowadzaniem klientów w błąd i powodowało utratę środków finansowych klientów, a w konsekwencji również podważało zaufanie do instytucji finansowych.

W raporcie tym wskazywano, że stan, w którym przez wiele lat umowy ubezpieczenia z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym nie były przedmiotem szczegółowych analiz doprowadził do sytuacji, w której indywidualni konsumenci tracą setki tysięcy złotych wskutek działań osób nakierowanych wyłącznie na osiągnięcie zysku z pominięciem reguł etycznych. W efekcie tego, co jednocześnie wynika z analizy skarg, które wpłynęły do Rzecznika, ze względu na konstrukcję i warunki umowy ubezpieczenia łączącej w jednej umowie elementy umowy ubezpieczenia oraz umowy inwestycyjnej, konsument nie miał zapewnionej należytej ochrony ubezpieczeniowej ani oczekiwanego zysku z podejmowanej inwestycji. W powyższym raporcie stwierdzono, że zawarcie umowy ubezpieczenia na życie z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym lub umowy ubezpieczenia na życie, w których świadczenie zakładu ubezpieczeń jest określane w oparciu o określone indeksy lub inne wartości bazowe może wiązać się dla konsumenta z ogromnym ryzykiem dotyczącym nie tylko zawarcia umowy, której skutków konsument nie rozumie, ale również możliwości utraty zainwestowanych środków. W ocenie Rzecznika Ubezpieczonych, z tych względów tak skomplikowane, a tym samym niezrozumiałe umowy nie powinny być oferowane osobom, które mają niewystarczającą wiedzę na temat umów ubezpieczenia, szczególnie w przypadku, gdy przychodzą do instytucji zaufania publicznego - banku, z zamiarem bezpiecznego ulokowania i pomnożenia oszczędności.

W kwietniu 2014 r. Najwyższa Izba Kontroli (dalej: NIK) przedstawiła informację o wynikach kontroli w sprawie funkcjonowania systemu ochrony praw klientów podmiotów rynku finansowego (kontrola obejmowała okres od 1 stycznia 2011 r. do 30 czerwca 2013 r.), której celem było dokonanie oceny skuteczności systemu ochrony praw klientów podmiotów oferujących produkty i usługi na rynku finansowym w Polsce. Kontrola NIK była przeprowadzona m.in. w Urzędzie Komisji Nadzoru Finansowego, Urzędzie Ochrony Konkurencji i Konsumentów oraz Biurze Rzecznika Ubezpieczonych. Zdaniem NIK, skuteczny system ochrony praw klientów podmiotów rynku finansowego powinien zapewnić kontrolę nad przestrzeganiem prawa przez podmioty rynku finansowego, ograniczać skalę niewłaściwych praktyk występujących na rynku, gwarantować dostęp do profesjonalnego poradnictwa, a w przypadku wystąpienia sporu między klientem a przedsiębiorcą umożliwiać szybkie jego rozstrzygnięcie. Dokument wskazuje na wysoki odsetek wadliwych wzorców umów oraz systematycznie rosnącą liczbę skarg na podmioty rynku finansowego. W skargach na nieprawidłowości w oferowaniu produktów ubezpieczeniowych z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym skarżący zwracali uwagę szczególnie na niepełny zakres otrzymywanych informacji na temat oferowanych produktów, w tym kosztów związanych z ich nabyciem oraz na niedopasowanie produktu do indywidualnych potrzeb klientów. Klienci skarżyli się również, że nie przekazywano im istotnych dokumentów określających zasady funkcjonowania tych produktów. Relatywnie wysoka liczba stwierdzonych nieprawidłowości wskazuje na niewielką skuteczność prewencyjnego oddziaływania kontrolowanych urzędów na banki, zakłady ubezpieczeń i pośredników finansowych. Naruszenie praw konsumentów obarczone było niskim ryzykiem poniesienia dotkliwych konsekwencji przez przedsiębiorców naruszających prawo.

Skalę zjawiska może odzwierciedlać ilość skarg kierowanych do Rzecznika Ubezpieczonych (obecnie Rzecznika Finansowego). Poniżej przedstawiam zestawienie skarg dotyczących umów ubezpieczeń na życie z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym oraz ubezpieczeń na życie, w których świadczenie zakładu ubezpieczeń jest określane w oparciu o określone indeksy lub inne wartości bazowe (w tabeli: ubezpieczenia z ufk).

Opracowanie: Ministerstwo Finansów na podstawie danych zawartych w Sprawozdaniach Rzecznika Ubezpieczonych w latach 2010-2015.

Z powyższej tabelki wynika, że w latach 2010-2015 następował systematyczny wzrost liczby skarg w zakresie ubezpieczeń z elementem inwestycyjnym oraz wzrost procentowego udziału skarg z tytułu takich ubezpieczeń w ogólnej liczbie skarg z tytułu ubezpieczeń na życie.

Jednocześnie należy zauważyć, że nieprawidłowości w zakresie zawierania umów ubezpieczenia na życie z elementem inwestycyjnym dotyczą w znacznej mierze produktów oferowanych w kanale bancassurance. W związku z tym, poniżej przedstawiam dodatkowe zestawienie ubezpieczeń oferowanych przez banki w dziale I załącznika do ustawy z dnia 22 maja 2003 r. o działalności ubezpieczeniowej (ubezpieczenia na życie), dotyczące wysokości oraz udziału składki przypisanej brutto pozyskanej w kanale bancassurance w składce ogółem zakładów ubezpieczeń na życie uczestniczących w badaniu, na podstawie raportów Polskiej Izby Ubezpieczeń z ostatnich 7 lat.

Opracowanie: Ministerstwo Finansów na podstawie raportów Polskiej Izby Ubezpieczeń za lata 2009-2015.

W raporcie Polskiej Izby Ubezpieczeń Rynek ubezpieczeniowy w Polsce w 2008 r., wskazano, że "na rynku życiowym w związku z dynamicznym rozwojem produktów zwanych polisolokatami, zmianie uległ też sposób dystrybucji ubezpieczeń na życie.

Niezaprzeczalnym liderem są tu banki, będące głównym kanałem sprzedaży polisolokat. Z danych PIU wynika, że w 2008 r. ponad połowa składki z ubezpieczeń grupowych na życie oraz ponad jedna trzecia z polis indywidualnych, zebrana została dzięki współpracy z bankami". Z powyższej tabeli wynika, że ta tendencja była utrzymana w kolejnych latach, a składka przypisana brutto pozyskana w kanale bancassurance wynosiła co najmniej kilkanaście miliardów złotych rocznie. Szacować zatem można, że część zebranej składki może pochodzić z wadliwie zawartych umów.

Według danych KNF, w 2015 r. składka przypisana brutto z ubezpieczeń grupy 3 działu I (ubezpieczenia z UFK) wynosiła 13 mld zł, co stanowiło 47,25% całej składki z ubezpieczeń na życie (dział I). Wartość rezerwy ubezpieczeń na życie, jeżeli ryzyko lokaty ponosi ubezpieczający na koniec 2015 r., wynosi 55,45 mld zł.

Należy jednak zauważyć, że część umów ubezpieczenia z elementem inwestycyjnym jest dostosowana do potrzeb klientów. Ubezpieczenia na życie z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym funkcjonują od ponad 20 lat i są np. stosowane jako jedna z form zabezpieczenia emerytalnego w tzw. III filarze emerytalnym.

W Raporcie Rzecznika Finansowego "Ubezpieczenia na życie z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym. Część II" z marca 2016 r., stwierdza się, że w przeważającej części umowy ubezpieczenia z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym okazywały się pułapką inwestycyjną, drenującą portfele klientów. Raport krytycznie odnosi się do funkcjonowania Komisji Nadzoru Finansowego (dalej: KNF), której zarzuca brak wystarczających działań prewencyjnych. Pomimo zaobserwowanych nieprawidłowości nie wdrożono w porę działań zapobiegawczych wzorowanych chociażby na rozwiązaniach brytyjskich. W Wielkiej Brytanii sukcesem zakończyły się działania nadzorcy, który stale monitorował nieprawidłowości na rynku ubezpieczeniowo-inwestycyjnym oraz podejmował właściwe działania w celu poprawy ochrony najsłabszych uczestników rynku poprzez wymierne i dotkliwe kary. Należy bowiem mieć na uwadze, że podobne kompetencje posiada również KNF. Zgodnie z art. 3 ustawy z dnia 22 maja 2003 r. o nadzorze ubezpieczeniowym i emerytalnym (Dz. U. z 2016 r. poz. 477), celem nadzoru jest ochrona interesów osób ubezpieczających, ubezpieczonych, uposażonych lub uprawnionych z umów ubezpieczenia. Ponadto, według ustawy z dnia 22 maja 2003 r. o działalności ubezpieczeniowej, KNF mogła m.in. wydawać zalecenia w stosunku do zakładu ubezpieczeń w celu zapobieżenia naruszaniu interesów ubezpieczających, ubezpieczonych, uposażonych lub uprawnionych z umów ubezpieczenia, a w przypadku ich niewykonania KNF mogła, w drodze decyzji, zobowiązać zakład ubezpieczeń do wykonania tych zaleceń (na podstawie art. 209). Natomiast jeżeli zakład ubezpieczeń nie wykonywał tych decyzji, KNF mogła nakładać kary pieniężne na członków zarządu zakładu ubezpieczeń lub prokurentów oraz na zakład ubezpieczeń, a także zawieszać w czynnościach członków zarządu zakładu ubezpieczeń i występować z wnioskiem o ich odwołanie (na podstawie art. 212).

Należy również wskazać na wystąpienia Stowarzyszenia Osób Poszkodowanych przez Instytucje Finansowe "Przywiązani do Polisy" w kwestii niedostatecznych działań organów władzy publicznej w zakresie rozwiązania problemu umów ubezpieczenia z elementem inwestycyjnym, a w szczególności braku skutecznych działań KNF, który został powołany m.in. do ochrony interesów ubezpieczonych i zapobiegania nieuczciwym praktykom na rynku ubezpieczeniowym. Stowarzyszenie Osób Poszkodowanych przez Instytucje Finansowe "Przywiązani do Polisy" zarzucało KNF popieranie interesów banków i ubezpieczycieli, z pominięciem interesów konsumentów - największej grupy społecznej. Stowarzyszenie podkreśla opieszałość i brak działania KNF w kwestii tych umów ubezpieczenia oraz sytuacji poszkodowanych klientów banków i zakładów ubezpieczeń, wskazując przede wszystkim na cel działalności KNF, wynikający z art. 2 ustawy z dnia 21 lipca 2006 r. o nadzorze na rynkiem finansowym (Dz. U. z 2016 r. poz. 174), którym jest m.in. zapewnienie prawidłowego funkcjonowania tego rynku, jego stabilności, bezpieczeństwa oraz przejrzystości, zaufania do rynku finansowego, a także zapewnienie ochrony interesów uczestników tego rynku również poprzez rzetelną informację dotyczącą jego funkcjonowania. Wskazuje się również m.in. na pobieranie przez zakłady ubezpieczeń wygórowanych opłat likwidacyjnych, drastycznego spadku wartości aktywów funduszy, na których nabycie KNF wydawała zezwolenie, czy też wykonywania czynności agencyjnych przez banki występujące w umowach grupowych w roli ubezpieczającego. W Raporcie pojawiają się również zarzuty związane z brakiem odpowiedzi ze strony KNF na wystąpienia poszkodowanych w sprawie przeprowadzenia kontroli w zakładach ubezpieczeń.

Pragnę poinformować, że Ministerstwo Finansów wystąpiło do Pana Andrzeja Jakubiaka, Przewodniczącego Komisji Nadzoru Finansowego z prośbą o odniesienie się do zastrzeżeń i wątpliwości zawartych w Raporcie Rzecznika Finansowego w stosunku do kierowanego przez niego Urzędu.

Jednocześnie pragnę zapewnić, że odpowiedź KNF będzie przedmiotem analiz i na podstawie wyciągniętych wniosków będą proponowane dalsze działania.