7360/2016 - Niepokojący wzrost procentu młodych ludzi zażywających narkotyki

Ministerstwo Edukacji Narodowej monitoruje zjawisko używania substancji psychoaktywnych przez dzieci i młodzież oraz aktywnie włącza się w badania epidemiologiczne z tego zakresu. Na podstawie wyników badania ESPAD z 2015 r. 1 wynika, że aktualne, okazjonalne używanie substancji nielegalnych, czego wskaźnikiem jest używanie w czasie ostatnich 12 miesięcy, stawia przetwory konopi na pierwszym miejscu pod względem rozpowszechnienia. W klasach trzecich gimnazjów używa tego środka 19% uczniów, w klasach drugich szkół ponadgimnazjalnych - 32%. W czasie ostatnich 30 dni przed badaniem 10% uczniów klas trzecich gimnazjów i 15% uczniów klas drugich szkół ponadgimnazjalnych używało marihuany lub haszyszu. Wyniki z 2015 r. wskazują, że trend wzrostowy w młodszej grupie uległ zahamowaniu, zaś w starszej wskaźniki nie uległy zmianie. Zmienia się również niekorzystny trend oceny ryzyka, związanego z używaniem substancji - w badaniu z 2015 r. wzrósł odsetek badanych przypisujących duże ryzyko regularnemu używaniu marihuany kub haszyszu.

Utrzymanie tego trendu jest pożądanym kierunkiem działań polskiej polityki narkotykowej, w tym działań wychowawczych i profilaktycznych w szkołach i placówkach oświatowych.

Ministerstwo Edukacji kładzie znaczący nacisk na systemowe działania kierowane do nauczycieli, uczniów i ich rodziców mające na celu przeciwdziałanie narkomanii. Treści dotyczące działań związanych z przeciwdziałaniem zachowaniom ryzykownym dzieci i młodzieży określone są w podstawie programowej kształcenia ogólnego 2 oraz w programie wychowawczym szkoły i programie profilaktyki.

W procesie kształcenia ogólnego szkoła kształtuje u uczniów postawy sprzyjające ich dalszemu rozwojowi indywidualnemu i społecznemu, takie jak: uczciwość, wiarygodność, odpowiedzialność, wytrwałość, poczucie własnej wartości, szacunek dla innych ludzi. Właściwy system wartości kształtuje postawy, które warunkują podejmowanie odpowiedzialnych decyzji w różnych sytuacjach życiowych, m.in. w przypadkach presji rówieśniczej dotyczącej eksperymentowania z substancjami psychoaktywnymi.

W polskim systemie oświaty na każdym etapie edukacyjnym realizowana jest edukacja zdrowotna, w której zostały uwzględnione treści nauczania dotyczące przeciwdziałania narkomanii.

Program wychowawczy szkoły i program profilaktyki zgodnie z art. 54 ust. 2 ustawy o systemie oświaty 3 to dokumenty wewnętrzne szkoły uchwalane przez radę rodziców w porozumieniu z radą pedagogiczną. Programy te tworzą spójną całość. Ich celem jest rozwijanie i pogłębianie treści wychowawczych i profilaktycznych zawartych w podstawie programowej, z uwzględnieniem specyfiki szkoły, tj. etapu kształcenia, środowiska uczniów, środowiska rodziców, potrzeb rozwojowych uczniów itp. Program profilaktyki powinien zawierać działania dotyczące profilaktyki narkomanii oraz skutecznych strategii zapobiegających.

Podstawą prawną do podejmowania przedmiotowych działań jest rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 18 sierpnia 2015 r. w sprawie zakresu i form prowadzenia w szkołach i placówkach systemu oświaty działalności wychowawczej, edukacyjnej, informacyjnej i profilaktycznej w celu przeciwdziałania narkomanii 4 ^. Zgodnie z przepisami ww. rozporządzenia szkoły i placówki prowadzą systematyczną działalność wychowawczą, edukacyjną, informacyjną i profilaktyczną wśród uczniów i wychowanków, ich rodziców oraz nauczycieli, wychowawców i innych pracowników szkoły lub placówki w celu przeciwdziałania narkomanii. Podejmowane działania mają charakter uprzedzający, a ich celem jest przeciwdziałanie pojawianiu się zachowań ryzykownych uczniów i wychowanków związanych z używaniem środków odurzających, substancji psychotropowych, środków zastępczych, nowych substancji psychoaktywnych.

Dyrektor szkoły lub placówki odpowiada za realizację powyższych działań i jednocześnie sprawuje nadzór pedagogiczny nad zatrudnionymi przez siebie nauczycielami. Zgodnie z przepisem art. 39 ust. 1 i 4 ustawy o systemie oświaty dyrektor szkoły lub placówki, m.in. sprawuje opiekę nad uczniami oraz stwarza warunki harmonijnego rozwoju psychofizycznego poprzez aktywne działania prozdrowotne. Dyrektor w wykonywaniu swoich zadań współpracuje z radą szkoły lub placówki, radą pedagogiczną, rodzicami i samorządem uczniowskim.

Ad 1.

Nauczyciele mogą nabywać wiedzę i doskonalić umiejętności w zakresie przeciwdziałania uzależnieniom, korzystając z wielu dostępnych źródeł. Każda szkoła ma dostęp do ofert publicznych i niepublicznych placówek doskonalenia nauczycieli oraz organizacji pozarządowych zajmujących się profilaktyką narkomanii. Wiele form doskonalenia zawodowego nauczycieli adresowanych jest do całych rad pedagogicznych, niektóre - jak np. warsztaty i treningi umiejętności przeznaczone są dla mniejszych grup odbiorców. Nauczyciele mają również dostęp do publikacji online - na stronach internetowych: Ministerstwa Edukacji Narodowej, Ośrodka Rozwoju Edukacji (dalej: "ORE"), placówek doskonalenia nauczycieli, kuratoriów oświaty, organizacji pozarządowych, a także Krajowego Biura ds. Przeciwdziałania Narkomanii. Udostępnione publikacje to: poradniki o efektywnych działaniach w zakresie przeciwdziałania uzależnieniom, scenariusze lekcji na temat profilaktyki narkomanii, rekomendowane programy profilaktyczne.

Na stronie ORE nauczycielom udostępnione są także materiały edukacyjne dotyczące zagrożeń związanych z substancjami psychoaktywnymi, w tym tzw. dopalaczami, a także poradniki i artykuły specjalistyczne z zakresu profilaktyki narkomanii, m.in.:

* "Ryzyko używania narkotyków przez młodzież";

* "Profilaktyka uzależnień w szkole";

* "Programy profilaktyczne. Podstawy profesjonalnej psychoprofilaktyki;

* "Vademecum skutecznej profilaktyki problemów młodzieży",

* "Procedury postępowania nauczycieli w sytuacjach zagrożenia dzieci i młodzieży demoralizacją i przestępczością";

* "Konstruowanie szkolnego programu profilaktyki aktualnym zadaniem szkoły".

* Scenariusze zajęć profilaktycznych z zakresu profilaktyki narkomanii, na każdy etap edukacyjny.

ORE przegotował również publikację "Profilaktyka narkomanii w szkole. Materiał dla dyrektorów szkół i placówek oraz nauczycieli", która zawiera podstawowe informacje na temat skutecznych działań profilaktycznych mających na celu zapobieganie używaniu narkotyków przez młodzież, a także wskazówki, gdzie szukać i jak korzystać z zasobów zamieszczonych na stronie ORE dotyczących profilaktyki narkomanii. Materiał został rozesłany do wszystkich kuratorów oświaty wraz z prośbą o zamieszczenie tej informacji na stronach internetowych kuratoriów oświaty oraz przesłania do wszystkich podległych szkół i placówek.

Dodatkowo, MEN i ORE na stronach internetowych upowszechnia materiały edukacyjne opracowane przez Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii (dalej: KBdsPN) dotyczące nowych substancji psychoaktywnych, tzw. "dopalaczy":

* "O lekach, marihuanie, dopalaczach bez histerii" - poradnik przeznaczony jest dla rodziców;

* "Dopalacze. Informator dla rodziców, nauczycieli i pedagogów";

* "Zatrucie narkotykami ? pierwsza pomoc".

Ministerstwo Edukacji Narodowej oraz ORE upowszechniają informacje o Banku Programów Profilaktycznych, który zawiera wykaz rekomendowanych programów profilaktyki narkomanii, opartych na naukowych podstawach, wraz z informacją o autorach oraz realizatorach. Szkoły i placówki oświatowe mogą kontaktować się i zapraszać realizatorów tych programów lub, po przeszkoleniu nauczycieli, wdrażać programy samodzielnie. Na stronie internetowej MEN i ORE zostały zamieszczone materiały informacyjne dotyczące Systemu rekomendacji programów profilaktycznych i promocji zdrowia psychicznego w Polsce. Wszystkie informacje zostały opracowane we współpracy z KBds.PN oraz Państwową Agencją Rozwiązywania Problemów Alkoholowych i Instytutem Psychiatrii i Neurologii.

W ramach doskonalenia nauczycieli z profilaktyki narkomanii ORE organizuje i prowadzi szkolenia:

* programu profilaktyki uniwersalnej pt. "Unplugged", który ma na celu zapobieganie używania różnych substancji psychoaktywnych. Program skoncentrowany jest głównie na kształtowaniu u uczniów i wychowanków prawidłowych postaw prozdrowotnych opartych na wartościach i prawidłowych przekonaniach normatywnych.

* programu pt. "Szkolna interwencja profilaktyczna", który jest pomocny w planowaniu wsparcia dla uczniów sięgających po alkohol, papierosy, narkotyki. Uczy nauczycieli, w jaki sposób podejmować interwencję oraz jak rozmawiać i współpracować z rodzicami uczniów sięgających po substancje psychoaktywne.

* "Przeciwdziałanie narkomanii w szkole" dla dyrektorów szkół i pedagogów szkolnych, którego celem było zapoznanie odbiorców z efektywnymi działaniami w obszarze profilaktyki narkomanii.

* "Warsztaty kształtowania kompetencji społecznych z elementami Treningu Zastępowania Agresji z uwzględnieniem modułu z zakresu profilaktyki uzależnień" - dla nauczycieli i wychowawców oraz specjalistów z młodzieżowych ośrodków wychowawczych i młodzieżowych ośrodków socjoterapii (MOW/MOS). Ich celem było wzmacnianie kompetencji wychowawczych nauczycieli/wychowawców oraz specjalistów (pedagogów, psychologów) zatrudnionych w MOW/MOS w zakresie kompetencji społecznych chroniących przed angażowaniem się w zachowania ryzykowne.

* "Konstruowanie programów profilaktycznych w MOW/MOS dla młodzieży zagrożonej niedostosowaniem społecznym i niedostosowanej społecznie.

* "Metody twórczej resocjalizacji w praktyce wychowawczej" dla nauczycieli, wychowawców i specjalistów zatrudnionych w MOW/MOS.

W roku ubiegłym odbyła się konferencja pt. "Promocja zdrowia i profilaktyka - inwestycją w kapitał społeczny", która adresowana była do przedstawicieli szkół, poradni psychologiczno-pedagogicznych, placówek doskonalenia nauczycieli, organizacji pozarządowych, wojewódzkich i regionalnych koordynatorów sieci szkół promujących zdrowie oraz przedstawicieli jednostek samorządu terytorialnego odpowiedzialnych za realizację zadań oświatowych

w obszarze zdrowia i profilaktyki. Głównym celem konferencji było upowszechnianie wiedzy na temat efektywnych i skutecznych działań, jakie mogą być podejmowane w szkołach, poszukiwanie optymalnych rozwiązań ukierunkowanych na wzmocnienie systemowego podejścia do promocji zdrowia i profilaktyki opartego o rzetelną diagnozę potrzeb lokalnej społeczności, adekwatny dobór instrumentów ich realizacji oraz finansowanie działań profilaktycznych.

W 2016 r. na zlecenie Ministerstwa Edukacji Narodowej, ORE zorganizował 8 konferencji 5 wojewódzkich dla blisko 2 000 nauczycieli pn. "Program wychowawczy i działania profilaktyczne realizowane w szkołach i placówkach systemu oświaty. Rekomendowane kierunki działań". Jeden z modułu konferencji został poświęcony profilaktyce narkomanii, w którym uwzględniono zagadnienia obejmujące:

Uczestnicy konferencji zostali wyposażeni w poradniki i publikacje, które stanowiły materiały konferencyjne:

1. Programy profilaktyczne. Podstawy profesjonalnej psychoprofilaktyki.

2. Szkolna interwencja profilaktyczna.

3. Pakiet materiałów dotyczący programu profilaktyki zintegrowanej dla gimnazjów ("Unplugged"), uwzględniający korektę aktualnego tłumaczenia:

- broszurę wprowadzającą do programu i oferty szkoleniowej,

- podręcznik dla nauczyciela,

- zeszyt ćwiczeń dla ucznia,

- karty do gry edukacyjnej,

- scenariusz zajęć z rodzicami.

Wśród uczestników konferencji została upowszechniona broszura wprowadzająca do programu profilaktyki zintegrowanej dla gimnazjów ("Unplugged") i oferty szkoleniowej.

Ad 2.

Zgodnie z Rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 4 sierpnia 2016 r. w sprawie Narodowego Programu Zdrowia na lata 2016-2020, KBdsPN wspiera placówki oświatowe w realizacji rekomendowanych programów profilaktycznych opartych na naukowych podstawach i o udowodnionej skuteczności. W lipcu br. pod adresem: www.programyrekomendowane.pl przez KBds.PN został uruchomiony serwis internetowy poświęcony systemowi rekomendacji programów profilaktycznych i promocji zdrowia psychicznego. W serwisie adresowanym, m.in. do szkół i placówek oświatowych, znajduje się kompendium wiedzy na temat zagadnień związanych ze współczesną profilaktyką oraz informacje na temat programów rekomendowanych.

W 2015 r. przeprowadzono badanie ankietowe dotyczące profilaktyki zachowań zdrowotnych i ryzykownych dzieci i młodzieży, w tym obejmujące profilaktykę narkomanii. Badanie przeprowadzono w 15 388 publicznych szkół ogólnodostępnych i specjalnych. Wyniki wskazują, że w 93,16% szkół profilaktyka zachowań ryzykownych dzieci i młodzieży w tym uzależnień znalazła odzwierciedlenie w programie wychowawczym szkoły i w programie profilaktyki. Dyrektorzy 76,55% szkół zadeklarowali, że szkoła przygotowuje nauczycieli i wychowawców do realizacji zadań z zakresu przeciwdziałania narkomanii, a 94,07% szkół organizuje spotkania z rodzicami z zakresu profilaktyki uzależnień. Jak wykazały wyniki ankiety, aż 89,58% szkół korzysta z materiałów dotyczących promocji zdrowia, w tym dobrych praktyk, dostępnych na stronie internetowej ORE.

Ponadto w 2015 r. kuratorzy oświaty przeprowadzili planową kontrolę prawidłowości prowadzonych przez szkołę działań wychowawczych i zapobiegawczych wśród dzieci i młodzieży zagrożonej uzależnieniem, która objęła 10% ogólnej liczby publicznych szkół podstawowych i 10% gimnazjów - łącznie 1936 szkół. Wyniki kontroli wskazały, że w 94,8% kontrolowanych szkół podstawowych i w 95,5% kontrolowanych gimnazjów program wychowawczy szkoły zawierał dodatkowe treści dotyczące problematyki zagrożeń narkomanią. Dyrektorzy w 97,3% szkół podstawowych i w 97,2% gimnazjów zadeklarowali, iż nauczyciele zostali przygotowani do prowadzenia działań z zakresu przeciwdziałania narkomanii, a w 49,1% szkół podstawowych i w 66,0% gimnazjów miała miejsce współpraca z rodzicami.

Zadania z zakresu działalności wychowawczej i zapobiegawczej wśród dzieci i młodzieży zagrożonej uzależnieniem były realizowane na: obowiązkowych zajęciach edukacyjnych, których podstawy programowe uwzględniają zagadnienia dotyczące zapobieganiu uzależnieniom. W przypadku szkół podstawowych, w 99,1% kontrolowanych szkołach zagadnienia te uwzględniano w czasie zajęć z przyrody, języka polskiego, wychowania fizycznego oraz godziny wychowawczej, a w 100% gimnazjów na zajęciach z: biologii, wychowania fizycznego i na godzinie wychowawczej.

W 78% szkół podstawowych problematyka przeciwdziałania uzależnieniom została uwzględniona na zajęciach rozwijających zainteresowania i uzdolnienia, a w przypadku gimnazjów, w 88% tego typu szkół, zaś w 59,3% szkół podstawowych i w 72,5% gimnazjów realizowano zajęcia specjalistyczne.

Na podstawie uzyskanych wyników badań można stwierdzić, że szkoły i placówki oświatowe znają i wykorzystują w swojej pracy programy profilaktyczne i inne działania uzupełniające, których celem jest zapobieganie narkomanii, zaś dostępna oferta informacyjno-edukacyjna kierowana do szkół, w tym pakiet rekomendowanych programów profilaktycznych, daje szkołom możliwość prowadzenia działań uprzedzających i interwencyjnych w zakresie przeciwdziałania narkomanii.

Jednakże skuteczne przeciwdziałanie zjawisku używania substancji psychoaktywnych przez dzieci i młodzież, podobnie jak inne działania ukierunkowane na rozwiązywanie problemów społecznych, wymaga systematyczności, konsekwencji oraz reagowania na zmieniającą się sytuację na scenie narkotykowej, w tym dostosowywanie oddziaływań do nowych zagrożeń. Stąd potrzeba stałego doskonalenia oddziaływań w zakresie zapobiegania i przeciwdziałania zagrożeniu narkomanią wśród dzieci i młodzieży.