5382/2016 - Przeciwdziałanie otyłości dzieci i młodzieży.

Zdrowe, racjonalne żywienie jest jedną z podstawowych potrzeb człowieka i warunkiem prawidłowego rozwoju, dobrego samopoczucia oraz pełnej dyspozycji do uczenia się.

Nieprawidłowości w żywieniu oraz brak systematycznej aktywności fizycznej są przyczyną wielu zaburzeń, w tym - w ostatnich latach - epidemii nadwagi i otyłości.

Statystycznie podaje się, że w Europie otyłe jest co czwarte dziecko. W Polsce nadwaga i otyłość występują u 14,8% ankietowanych uczniów 1 . Jak pokazują wyniki badań HBSC (w porównaniu do 2010 r. - 17%), aktualnie obserwuje się zahamowanie, a nawet odwracanie trendu narastania częstości otyłości wśród młodzieży w Polsce. Jednak jest to nadal istotny problem społeczny, gdyż u 80% dzieci z otyłością utrzymuje się ona w dalszych latach życia.

Zmiany w technologii nie tylko upraw roślinnych i hodowli zwierząt, ale i obróbki przemysłowej tych produktów, zmiany stylu życia przeciętnej rodziny, w tym czas pracy i organizacja czasu wolnego miały w ciągu ostatnich 40 lat istotny wpływ na zachowania prozdrowotne kształtowane w rodzinie oraz w instytucjach m.in. opiekuńczych i oświatowych.

Szkoła jest pierwszym, po środowisku rodzinnym, miejscem kształtowania nawyków i postaw dzieci i młodzieży. Resort edukacji prowadzi systematyczne działania z zakresu promocji zdrowia, kształtowania postaw prozdrowotnych oraz prawidłowych nawyków żywieniowych - mając na uwadze, że właśnie ukształtowanie prawidłowych postaw i nawyków żywieniowych umożliwi przygotowanie młodego pokolenia do prawidłowego odżywiania i zdrowego stylu życia, uwzględniającego aktywność fizyczną, w wyniku czego zostanie zahamowana wzrostowa tendencja w zakresie nadwagi i otyłości dzieci i młodzieży. Kształtowanie postaw prozdrowotnych, prawidłowych nawyków żywieniowych i zdrowego stylu życia jest procesem ciągłym i wymaga konsekwencji i systematyczności.

W powyższym zakresie w roku szkolnym 2016/2017 zostaną zrealizowane następujące działania:

Edukacja zdrowotna w szkołach.

Zakres wiedzy dotyczący edukacji żywieniowej został zawarty w edukacji zdrowotnej, określonej za ważną składową szkolnego programu dydaktycznego, wychowawczego i profilaktyki 2 . W podstawie programowej treści nauczania z zakresu edukacji zdrowotnej, uwzględnione zostały na wszystkich etapach edukacyjnych w wielu przedmiotach, m.in. w wychowaniu fizycznym, biologii, wychowaniu do życia w rodzinie, wiedzy o społeczeństwie, edukacji dla bezpieczeństwa, przedsiębiorczości, religii i etyce. Ponadto, w programie wychowawczym szkoły i programie profilaktyki powinny zostać uwzględnione działania w zakresie kształtowania prawidłowych nawyków zdrowotnych, w tym żywieniowych uczniów. Programy powinny również uwzględniać ocenę skuteczności podejmowanych działań.

Podstawa programowa wychowania fizycznego w szkołach - zwiększenie atrakcyjności i skuteczności.

Podstawa programowa wychowania fizycznego kładzie nacisk na rozwijanie szeroko rozumianej sprawności fizycznej uczniów, która powinna sprzyjać uprawianiu wszystkich form aktywności sportowej. Na etapie edukacji wczesnoszkolnej podstawa programowa w zakresie sportów całego życia i wypoczynku kładzie nacisk m.in. na udział uczniów w zabawach, grach terenowych oraz zawodach sportowych. Na II etapie edukacyjnym (klasy IV-VI szkoły podstawowej) wskazuje się na potrzebę uczestnictwa uczniów w aktywności fizycznej o charakterze rekreacyjnym i sportowym. Uczniowie zdobywają umiejętności w zakresie organizowania w gronie rówieśników zabawy, gry ruchowej, rekreacyjnej z zachowaniem ustalonych reguł w trakcie rywalizacji sportowej. Uczeń gimnazjum powinien już umieć samodzielnie opracować zestaw ćwiczeń kształtujących wybrane zdolności motoryczne, w tym wzmacniające mięśnie brzucha, grzbietu oraz kończyn górnych i dolnych, rozwijające gibkość, zwiększające wytrzymałość, a także ułatwiające utrzymywanie prawidłowej postawy ciała.

W szkole ponadgimnazjalnej wzmocniony został nacisk na przygotowanie i uświadomienie potrzeby aktywności fizycznej przez całe życie. Uczeń powinien zatem m.in. umieć wskazać mocne i słabe strony swojej sprawności fizycznej, opracować i realizować program aktywności fizycznej dostosowany do własnych potrzeb, dokonać krytycznej analizy informacji medialnych w tym zakresie, stosować poznane elementy techniki i taktyki w wy-branych indywidualnych i zespołowych formach aktywności fizycznej, jak również znać relacje między sportem profesjonalnym i sportem dla wszystkich a zdrowiem.

W ramach działań popularyzujących aktywność fizyczną wśród dzieci i młodzieży szkołom wskazuje się obszary, które należy uwzględnić planując wdrażanie, monitorowanie i ewaluację szkolnej polityki w zakresie aktywności fizycznej i żywienia. Działania, które ograniczą liczbę dzieci unikających aktywności fizycznej będą skuteczne tylko przy aktywnej współpracy rodziców, organu prowadzącego i kierownictwa szkoły. Zmniejszanie odsetka polskich dzieci unikających zajęć wychowania fizycznego wymaga kształtowania również świadomości rodziców, którzy w procesie wychowania odgrywają najistotniejszą rolę.

Szkoła, uwzględniając wymagania określone w podstawie programowej, jak też możliwości kadrowe i organizacyjne oraz zgodnie z potrzebami i zainteresowaniami uczniów, powinna rozwijać własną ofertę programową w odniesieniu do zajęć wychowania fizycznego, w tym zajęć pozalekcyjnych. Do współpracy w realizacji szkolnej oferty zajęć dla uczniów należy włączać związane ze sportem instytucje samorządowe i stowarzyszenia. Za organizację wszystkich obowiązkowych zajęć wychowania fizycznego, zarówno organizowanych jako zajęcia lekcyjne, jak i pozalekcyjne odpowiada dyrektor szkoły.

Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej z dnia 9 sierpnia 2011 r. w sprawie dopuszczalnych form realizacji obowiązkowych zajęć wychowania fizycznego 3 , dyrektor szkoły przygotowuje propozycję zajęć do wyboru przez uczniów, uwzględniając:

- potrzeby zdrowotne uczniów, ich zainteresowania oraz osiągnięcia w danym sporcie lub aktywności fizycznej;

- uwarunkowania lokalne;

- miejsce zamieszkania uczniów;

- tradycje sportowe środowiska lub szkoły;

- możliwości kadrowe.

Propozycję określonych zajęć, po uzgodnieniu z organem prowadzącym i po zaopiniowaniu przez radę pedagogiczną i radę szkoły lub radę rodziców, dyrektor szkoły przedstawia do wyboru uczniom. W szkole mogą zostać zorganizowane zajęcia w określonym zakresie, jeżeli takie są potrzeby edukacyjne i zainteresowania uczniów oraz jeżeli szkoła dysponuje możliwościami organizacyjnymi, kadrowymi i finansowymi.

Obowiązkowe zajęcia wychowania fizycznego dla uczniów realizowane są w formie zajęć klasowo-lekcyjnych oraz zajęć do wyboru przez uczniów 4 . Zajęcia do wyboru przez uczniów mogą być realizowane jako zajęcia sportowe, zajęcia sprawnościowo-zdrowotne, zajęcia taneczne lub aktywna turystyka, co zdecydowanie zwiększa atrakcyjność przedmiotu.

W celu zapobiegania zwolnieniom uczniów z zajęć wychowania fizycznego, wprowadzono możliwość zwolnienia ucznia z wykonywania określonych ćwiczeń fizycznych na zajęciach wychowania fizycznego, a nie z całości zajęć 5 .

Podstawą do tego zwolnienia jest opinia lekarza wskazująca, jakiego rodzaju ćwiczeń ten uczeń nie może wykonywać oraz przez jaki okres. A zatem uczeń ten będzie uczestniczył w zajęciach wychowania fizycznego i będzie z nich oceniany, z uwzględnieniem wskazanych ograniczeń w wykonywaniu ćwiczeń. Jednocześnie w ww. rozporządzeniu określono, że przy ustalaniu oceny z wychowania fizycznego nauczyciele powinni brać pod uwagę nie tylko wysiłek ucznia wkładany w wykonywanie ćwiczeń, ale i systematyczność udziału ucznia w zajęciach oraz jego udział w działaniach podejmowanych przez szkołę na rzecz kultury fizycznej.

Na stronie internetowej Ośrodka Rozwoju Edukacji w zakładce Promocja zdrowia/ Aktywność fizyczna znajdują się liczne materiały edukacyjne z zakresu upowszechniania aktywności fizycznej jako ważnego czynnika warunkującego zdrowie ucznia, w tym m.in. Informacje dla rodziców oraz dyrektorów szkół i nauczycieli dotyczące aktywnego udziału uczniów w zajęciach wychowania fizycznego.

Żywienie w stołówkach szkolnych i asortyment sklepików szkolnych.

Od 1 września br. weszło w życie rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 26 lipca 2016 r. w sprawie grup środków spożywczych przeznaczonych do sprzedaży dzieciom i młodzieży w jednostkach systemu oświaty oraz wymagań, jakie muszą spełniać środki spożywcze stosowane w ramach żywienia zbiorowego dzieci i młodzieży w tych jednostkach, które uchyliło rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 26 sierpnia 2015 r. Ww. przepisy m.in. określają, że środki spożywcze stosowane w ramach żywienia zbiorowego dzieci i młodzieży w jednostkach systemu oświaty muszą spełniać odpowiednie wymagania dla danej grupy wiekowej, wynikające z aktualnych norm żywienia dla populacji polskiej, a także określają zasady doboru środków spożywczych w całodziennym żywieniu.

Promocja zdrowia jako priorytet kompleksowych działań szkoły.

Kontynuacja w ramach programu Szkoła Promująca Zdrowie, rozwoju sieci szkół promujących zdrowie, których w Polsce jest ponad 3000. Każda szkoła promująca zdrowie regularnie przeprowadza diagnozę potrzeb zdrowotnych uczniów, rodziców, nauczycieli i pracowników niepedagogicznych. Na podstawie jej wyników formułuje problemy priorytetowe oraz planuje swoje działania. Szkoły promujące zdrowie dbają o spożywanie posiłków przez wszystkich uczniów w szkole, organizują wspólne drugie śniadania uczniów i nauczycieli. Ministerstwo planuje, że w 2016 r. kolejnych 28 szkół otrzyma Krajowy Certyfikat "Szkoła Promująca Zdrowie".

Realizacja i popularyzacja programu Ruch i zdrowe żywienie (HEPS - Healthy Eating and Physical Activity in Schools).

Istotą międzynarodowego projektu, opartego na koncepcji i strategii tworzenia szkoły promującej zdrowie oraz kilkunastoletnich doświadczeniach wielu krajów w tym zakresie, jest całościowe podejście do zdrowia w szkole, budowanie polityki szkoły w zakresie promocji zdrowia z naciskiem na zdrowe żywienie i aktywność fizyczną. Podstawowym powodem do rozpoczęcia projektu HEPS (Healthy Eating and Physical Activity in Schools) była zwiększająca się gwałtownie częstość występowania nadwagi oraz otyłości u dzieci i młodzieży.

Głównymi celami projektu HEPS są:

- tworzenie, realizacja i ewaluacja skutecznej polityki krajowej oraz praktyki w zakresie zdrowego żywienia i aktywności fizycznej w szkołach we wszystkich krajach członkowskich Unii Europejskiej;

- wspieranie tworzenia i wdrażania w krajach członkowskich programów zdrowego żywienia i aktywności fizycznej, opracowanych na podstawie potwierdzonych faktów (dowodów), z wykorzystaniem podejścia stosowanego w szkole promującej zdrowie.

W ramach popularyzacji programu:

Realizacja i upowszechnianie w szkołach programów Wspólnej Polityki Rolnej UE: "Owoce i warzywa w szkole" i "Mleko w szkole".

Celem ww. programów jest trwała zmiana nawyków żywieniowych dzieci poprzez zwiększenie udziału owoców, warzyw oraz mleka i produktów mlecznych w ich codziennej diecie. Szkoły podstawowe uczestniczące w programie co najmniej dwa razy w semestrze organizują działania towarzyszące określone w rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej z dnia 28 sierpnia 2014 r. w sprawie sposobu realizacji środków towarzyszących, które służą zapewnieniu skutecznego wykonania programu "Owoce i warzywa w szkole" 6 . Dzieci uczestniczą w konkursach i festynach, w ramach których uczą się m.in. zasad zdrowego odżywiania oraz pochodzenia owoców i warzyw. Najpopularniejsze podejmowane działania to warsztaty kulinarne, zakładanie ogródków przyszkolnych, wycieczki do sadów itp.

Na rok szkolny 2016/2017 zostały przygotowane i udostępnione wszystkim szkołom podstawowym nowe, uproszczone zasady uczestnictwa w Programie. Pozwalają one także szkołom na samodzielny wybór dostawcy owoców i warzyw.

Upowszechnienie, w ramach Rządowego programu na lata 2014-2016 "Bezpieczna i przyjazna szkoła" zasad prawidłowego żywienia wśród uczniów i wychowanków.

W 2016 r. zaplanowano zorganizowanie 8 wojewódzkich konferencji informacyjno-konsultacyjnych (każda obejmie 2 województwa). Celem konferencji będzie przekazanie wiedzy, wniosków i rekomendacji do prowadzenia działań profilaktycznych m.in. w obszarze promowania zdrowego stylu życia wśród dzieci i młodzieży. W programie konferencji został zaplanowany moduł pn. Promocja zdrowia psychicznego i fizycznego, w którym zostaną uwzględnione zagadnienia obejmujące m.in.:

- realizowanie całościowej polityki szkoły lub placówki w zakresie zdrowego żywienia i aktywności fizycznej (dobrym modelem takiego podejścia jest europejski program HEPS - Ruch i zdrowe żywienie w szkole);

- omówienie regulacji zawartych w rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 26 sierpnia 2015 r. w sprawie grup środków spożywczych przeznaczonych do sprzedaży dzieciom i młodzieży w jednostkach systemu oświaty oraz wymagań, jakie muszą spełniać środki spożywcze stosowane w ramach żywienia zbiorowego dzieci i młodzieży 7 oraz sposobu ich wdrażania w szkole;

- przygotowanie działań wzmacniających prawidłowe nawyki żywieniowe uczniów i wychowanków oraz ich rodziców lub opiekunów;

- omówienie projektu realizowanego w województwach pt. Systemowe działania dotyczące wdrożenia zasad prawidłowego żywienia wśród uczniów i wychowanków.

Uczestnicy konferencji zostaną wyposażeni w poradniki i materiały edukacyjne:

Wspólne drugie śniadanie w szkole;

Wspieranie dziecka z nadwagą i otyłością w społeczności szkolnej;

Zdrowe żywienie w szkołach.

W zakresie działań utrwalających prawidłowe nawyki żywieniowe uczniów i wychowanków oraz ich rodziców lub opiekunów zostanie przygotowany ogólnopolski konkurs dla szkół podstawowych, gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych. Celem konkursu będzie upowszechnianie wśród uczniów i wychowanków oraz ich rodziców lub opiekunów wiedzy na temat prawidłowego odżywiania się, a także kształtowanie pozytywnej postawy wobec spożywania rekomendowanych grup środków spożywczych przeznaczonych dla dzieci, określonych w ww. rozporządzeniu Ministra Zdrowia, w szczególności owoców i warzyw, pieczywa razowego lub pełnoziarnistego itp. Resort edukacji podejmie współpracę z Ministerstwem Zdrowia przy realizacji konkursu oraz w celu dalszego upowszechniania informacji na temat zalecanych grup środków spożywczych.

W ramach Programu "Bezpieczna i przyjazna szkoła" w 2016 r. zostaną również podjęte działania dotyczące wdrożenia zasad prawidłowego żywienia uczniów i wychowanków, tj. warsztaty z zakresu zdrowego żywienia. Warsztaty dla uczniów szkół podstawowych i gimnazjów zorganizują uczniowie klas III szkół (techników) kształcących w zawodzie Technik żywienia i usług gastronomicznych, pod kierunkiem nauczycieli zawodu. W ramach realizacji zadania rekomendowane będzie przeprowadzenie kampanii medialnej dla rodziców, której celem będzie: zmiana przekonań i postaw dorosłych dotyczących zdrowego żywienia dzieci i młodzieży oraz przekazanie informacji na temat potrzeb żywieniowych dzieci i młodzieży niezbędnych dla ich prawidłowego rozwoju.

Wspieranie przez Ośrodek Rozwoju Edukacji (ORE) działań promujących zdrowie.

Opracowanie i upowszechnianie materiałów metodycznych:

Poradnik pt.: Wspieranie dziecka z nadwagą i otyłością w społeczności szkolnej. Publikacja przeznaczona jest dla pedagogów, psychologów, nauczycieli i pielęgniarek szkolnych oraz rodziców. Publikacja rozesłana do szkół oraz ogólnodostępna na stronie ORE.

Materiał edukacyjny pn.: Kryteria wyboru skutecznego programu edukacyjnego z zakresu promocji zdrowia. Wskazówki dla dyrektorów szkół. Publikacja ogólnodostępna na stronie internetowej ORE.

Utworzenie na stronie ORE Banku Dobrych Praktyk dla szkół - popularyzowanie ciekawych rozwiązań z zakresu zdrowego żywienia.

Organizacja szkoleń i konferencji:

Szkolenia dla przedstawicieli szkół posiadających Krajowy Certyfikat Szkoła Promująca Zdrowie, których celem było wsparcie dyrektorów szkół w opracowywaniu całościowej polityki dotyczącej zdrowego żywienia i aktywności fizycznej.

Szkolenie "Ruch i zdrowe żywienie w szkole". Cel: przygotowanie i wsparcie nowych liderów szkolnych w opracowaniu i wdrażaniu całościowej polityki dotyczącej zdrowego żywienia i aktywności fizycznej.

Upowszechnianie programu Szkoła Promująca Zdrowie (SzPZ). Cele: Podnoszenie jakości pracy szkół promujących zdrowie w regionach, wymiana doświadczeń, opracowanie koncepcji narzędzi do autoewaluacji przedszkoli promujących zdrowie.

Szkolenie "Promocja zdrowia nauczycieli i pracowników niepedagogicznych jako ważny komponent (zadanie) szkoły promującej zdrowie". Cel: Przygotowanie do wdrażania promocji zdrowia nauczycieli i pracowników niepedagogicznych do praktyki szkół promujących zdrowie w Polsce.

Upowszechnianie koncepcji pracy szkoły promującej zdrowie przez popularyzację standardów działania.

W ramach realizacji standardu czwartego: Warunki oraz organizacja nauki i pracy sprzyjają zdrowiu oraz dobremu samopoczuciu uczniów, nauczycieli i innych pracowników szkoły oraz współpracy z rodzicami - przy wykorzystaniu wskaźników i narzędzi, szkoły oceniają m.in. organizację posiłków i dostępność napojów dla uczniów. Standardy te wraz z narzędziami do wykorzystania w szkołach są dostępne na stronach internetowych ORE. Mogą być stosowane nie tylko w Szkołach Promujących Zdrowie.

Popularyzacja informacji - dedykowane miejsca na stronach internetowych MEN, ORE i Kuratorów Oświaty.

Na stronie internetowej MEN www.men.gov.pl w zakładce zwiększanie szans-promocja zdrowia - aktualności związane z przepisami prawa, dobrymi praktykami oraz stanowiska i opinie dotyczące spraw związanych z szeroko rozumiana tematyka zdrowia.

Informacje dotyczące stanowiska MEN, MZ, GIS, RPD i RPO w zakresie poprawy zdrowia, w tym prawidłowych nawyków żywienia wśród dzieci i młodzieży oraz przygotowania logistycznego i organizacyjnego jednostek samorządu terytorialnego będącego organem prowadzącym szkoły i placówki - wysyłane są do kuratorów oświaty z prośbą o publikowanie ich na stronach internetowych KO.

Ministerstwo Edukacji Narodowej przygotowało platformę www.bezpiecznaszkola.men.gov.pl która zawiera obszar dotyczący promocji zdrowia pn. Promujemy zdrowy styl życia, w którym znajdują się liczne materiały informacyjno-edukacyjne dla nauczycieli, rodziców, uczniów i wychowanków szkół i placówek oświatowych.

Na stronie internetowej Ośrodka Rozwoju Edukacji www.ore.edu.pl znajdują się wszystkie wydawane publikacje do nieodpłatnego pobrania, informacje o naborze na szkolenia oraz uzupełniające materiały edukacyjne i scenariusze zajęć z zakresu tematyki zdrowego żywienia.

Profilaktyczna opieka zdrowotna nad dziećmi i młodzieżą

Zgodnie z przepisami rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 28 sierpnia 2009 r. w sprawie organizacji profilaktycznej opieki zdrowotnej nad dziećmi i młodzieżą 8 profilaktyczną opiekę zdrowotną nad uczniem sprawują:

- lekarz podstawowej opieki zdrowotnej na podstawie deklaracji wyboru lekarza podstawowej opieki zdrowotnej złożonej przez rodziców/opiekunów prawnych dziecka;

- lekarz dentysta;

- pielęgniarka środowiska nauczania i wychowania albo higienistka szkolna.

Pielęgniarka środowiska nauczania i wychowania wykonuje i interpretuje testy przesiewowe i sprawuje opiekę nad uczniami z dodatnimi wynikami testów, prowadzi doradztwo dla dyrektora szkoły m.in. w sprawie organizacji posiłków, a także bierze udział w planowaniu, realizacji i ocenie edukacji zdrowotnej na terenie szkoły. Należy zatem podkreślić szczególną rolę pielęgniarki środowiska nauczania i wychowania, która może być inicjatorem systemowych działań profilaktycznych w zakresie zapobiegania nadwadze i otyłości uczniów poprzez upowszechnianie wśród nich zasad prawidłowego żywienia.