4780/2016 - Wsparcie dzieci chorych na cukrzycę.

Cukrzyca typu 1 jest jedną z najczęstszych chorób przewlekłych występujących u dzieci i młodzieży. W ostatnich dekadach w całej Europie obserwuje się wzrost zachorowalności na tę postać cukrzycy, szczególnie u najmłodszych dzieci. Przyczyny zachorowania są bardzo skomplikowane i jeszcze nie do końca poznane. Dlatego też nie można przewidzieć, które dziecko narażone jest na tę chorobę. Cukrzyca może wystąpić nagle, w pełni zdrowia, w rodzinie, w której nikt na nią nie choruje

Niezależnie od powyższego, faktem jest, że zdrowe, racjonalne żywienie jest jedną z podstawowych potrzeb człowieka i warunkiem prawidłowego rozwoju, dobrego samopoczucia oraz pełnej dyspozycji do uczenia się. Nieprawidłowości w żywieniu są przyczyną wielu zaburzeń, w tym w ostatnich latach, epidemii nadwagi i otyłości. Statystycznie podaje się, że w Europie otyłe jest co czwarte dziecko. W Polsce nadwagę ma 18% dzieci i młodzieży w wieku szkolnym. Jest to poważne zagrożenie dla zdrowia polskiego społeczeństwa, gdyż wyniki badań wskazują, że u 80% dzieci z otyłością utrzymuje się ona w dalszych latach życia.

Minister Edukacji Narodowej we współpracy z Ministrem Zdrowia oraz Ministrem Sportu i Turystyki zawarł porozumienie o współpracy w sprawie promocji zdrowia i profilaktyki problemów dzieci i młodzieży. Ponadto, wspólnie opracowano Stanowisko w sprawie działań podejmowanych przez szkoły w zakresie zdrowego żywienia uczniów.

W treści stanowiska zapisano, że ważną rolę w zaspokajaniu potrzeb żywieniowych dzieci i młodzieży oraz w kształtowaniu właściwych zachowań w tym zakresie powinna odgrywać szkoła. W celu realizacji tych zadań, niezbędne jest podjęcie przez szkoły działań wspierających zdrowe żywienie uczniów, w tym m.in. uwzględnienie specyficznych potrzeb żywieniowych uczniów z chorobami przewlekłymi, np. z cukrzycą.

W wyniku międzyresortowej współpracy powstały materiały edukacyjne zawierające rzetelną wiedzę na temat zdrowia i właściwego żywienia, z których mogą korzystać dyrektorzy szkół, nauczyciele, pielęgniarki środowiska nauczania i wychowania, rodzice i uczniowie:

- Publikacja "Obiady szkolne z uwzględnieniem zasad Dobrej Praktyki Higienicznej oraz systemu HACCP dla posiłków szkolnych"

- Publikacja "Jak pomóc otyłemu nastolatkowi? Rola pielęgniarki i nauczyciela wychowania fizycznego we wspieraniu młodzieży z nadwagą i otyłością".

Należy wskazać, że szkoła jest drugim ważnym, po środowisku rodzinnym, miejscem kształtowania nawyków i postaw dzieci i młodzieży. Mając powyższe na względzie, Ministerstwo Edukacji Narodowej prowadzi liczne działania wspierające szkoły i placówki systemu oświaty w zakresie kształtowania prawidłowych nawyków żywieniowych dzieci i młodzieży:

- rozwija, w ramach programu Szkoła Promująca Zdrowie, sieć szkół promujących zdrowie, których w Polsce jest ponad 3000. Każda szkoła promująca zdrowie regularnie przeprowadza diagnozę potrzeb zdrowotnych uczniów, rodziców, nauczycieli, pracowników niepedagogicznych. Na podstawie jej wyników formułuje problemy priorytetowe oraz planuje swoje działania. Szkoły promujące zdrowie dbają o spożywanie posiłków przez wszystkich uczniów w szkole, organizują wspólne drugie śniadania uczniów i nauczycieli, a także otaczają opieką uczniów z chorobami przewlekłymi;

- upowszechnia program HEPS - Ruch i zdrowe żywienie. Jest to międzynarodowy projekt oparty na koncepcji i strategii tworzenia szkoły promującej zdrowie oraz kilkunastoletnich doświadczeniach wielu krajów w tym zakresie. Istotą projektu jest całościowe podejście do zdrowia w szkole, budowanie polityki szkoły w zakresie promocji zdrowia z naciskiem na zdrowe żywienie i aktywność fizyczną;

- w ramach Rządowego programu na lata 2014-2016 "Bezpieczna i przyjazna szkoła" upowszechnia zasady prawidłowego żywienia wśród uczniów i wychowanków.

W 2016 r. zaplanowano zorganizowanie 8 wojewódzkich konferencji informacyjno-konsultacyjnych (każda obejmie 2 województwa). Celem konferencji będzie przekazanie wiedzy, wniosków i rekomendacji do prowadzenia działań profilaktycznych m.in. w obszarze promowania zdrowego stylu życia wśród dzieci i młodzieży.

W programie konferencji został zaplanowany moduł pn. Promocja zdrowia psychicznego i fizycznego, w którym zostaną uwzględnione zagadnienia obejmujące m.in.:

- realizowanie całościowej polityki szkoły lub placówki w zakresie zdrowego żywienia i aktywności fizycznej (upowszechnianie programu HEPS - Ruch i zdrowe żywienie w szkole);

- omówienie regulacji zawartych w rozporządzeniu Ministra Zdrowia w sprawie grup środków spożywczych przeznaczonych do sprzedaży dzieciom i młodzieży w jednostkach systemu oświaty oraz wymagań, jakie muszą spełniać środki spożywcze stosowane w ramach żywienia zbiorowego dzieci i młodzieży 1 oraz sposobu ich wdrażania w szkole;

- przygotowanie działań wzmacniających prawidłowe nawyki żywieniowe uczniów i wychowanków oraz ich rodziców lub opiekunów;

Uczestnicy konferencji zostaną wyposażeni w poradniki i materiały edukacyjne:

- Wspólne drugie śniadanie w szkole;

- Wspieranie dziecka z nadwagą i otyłością w społeczności szkolnej;

- Zdrowe żywienie w szkołach.

Ponadto, w ramach Programu "Bezpieczna i przyjazna szkoła" zostały podjęte działania na poziomie wojewódzkim, dotyczące wdrożenia zasad prawidłowego żywienia uczniów i wychowanków, tj. warsztaty z zakresu zdrowego żywienia. Warsztaty dla uczniów szkół podstawowych i gimnazjów zorganizują uczniowie klas III szkół (techników) kształcących w zawodzie Technik żywienia i usług gastronomicznych, pod kierunkiem nauczycieli zawodu. W ramach realizacji zadania rekomendowane będzie przeprowadzenie kampanii medialnej dla rodziców, której celem będzie: zmiana przekonań i postaw dorosłych dotyczących zdrowego żywienia dzieci i młodzieży oraz przekazanie informacji na temat potrzeb żywieniowych dzieci i młodzieży niezbędnych dla ich prawidłowego rozwoju.

Ministerstwo Edukacji Narodowej przygotowało platformę www.bezpiecznaszkola.men.gov.pl. W zakładce pn. Promujemy zdrowy styl życia znajdują się liczne materiały informacyjno-edukacyjne dla nauczycieli, rodziców, uczniów i wychowanków szkół i placówek oświatowych. Na stronie internetowej Ośrodka Rozwoju Edukacji www.ore.edu.pl znajdują się uzupełniające materiały edukacyjne i scenariusze zajęć z zakresu tematyki zdrowego żywienia

Szkoła jest miejscem zdobywania wiedzy, także tej związanej ze zdrowiem. Zakres wiedzy dotyczący edukacji żywieniowej został zawarty w edukacji zdrowotnej, określonej jako ważnej składowej szkolnego programu dydaktycznego, wychowawczego i profilaktyki 2 .

W podstawie programowej treści nauczania z zakresu edukacji zdrowotnej, uwzględnione zostały na wszystkich etapach edukacyjnych w wielu przedmiotach, m.in. w wychowaniu fizycznym, biologii, wychowaniu do życia w rodzinie, wiedzy o społeczeństwie, edukacji dla bezpieczeństwa, przedsiębiorczości, religii, etyce. Ponadto, w programie wychowawczym szkoły i programie profilaktyki powinny zostać uwzględnione działania w zakresie kształtowania prawidłowych nawyków zdrowotnych, w tym żywieniowych uczniów. Programy powinny również uwzględniać ocenę skuteczności podejmowanych działań.

Informuję ponadto, że w ramach podjętych przez ministra edukacji narodowej działań uprzedzających w zakresie promowania zdrowego żywienia na terenie jednostek systemu oświaty, w ww. Stanowisku dotyczącym zdrowego żywienia wskazano, że dobór asortymentu produktów żywnościowych i napojów w sklepikach szkolnych powinien być zgodny z zasadami zdrowego żywienia, ze szczególnym uwzględnieniem ograniczenia produktów i napojów o dużej zawartości cukru, soli i tłuszczu.

Obecnie asortyment sklepików szkolnych oraz grupy środków spożywczych, z których mogą być przygotowywane posiłki w stołówkach szkolnych reguluje rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 26 sierpnia 2015 r. w sprawie grup środków spożywczych przeznaczonych do sprzedaży dzieciom i młodzieży w jednostkach systemu oświaty oraz wymagań, jakie muszą spełniać środki spożywcze stosowane w ramach żywienia zbiorowego dzieci i młodzieży w tych jednostkach (Dz. U. z 2015 r. poz. 1256).

Resort edukacji upowszechnia wiedzę na temat przepisów przedmiotowego rozporządzenia Ministra Zdrowia od dnia 1 września 2015 r., gdy weszło ono w życie. Wpływające do resortu edukacji uwagi i postulaty, dotyczące trudności we wdrażaniu ww. przepisów, kierowane były przez różne podmioty, w tym również przez samych uczniów i ich rodziców. Zostały one przekazane, zgodnie z właściwością, do Ministerstwa Zdrowia.

Ministerstwo Zdrowia opracowało projekt ww. rozporządzenia, który upraszcza i łagodzi obecnie obowiązujące przepisy. Resort edukacji, w ramach uzgodnień międzyresortowych, zgłosił uwagi do przedmiotowego projektu m.in. w zakresie określenie jednakowej normy soli w odniesieniu do wszystkich produktów wskazanych w § 1 ust. 2 projektu rozporządzenia. Wskazano ponadto, że wprowadzenie produktów cukierniczych i półcukierniczych do sprzedaży w sklepiku szkolnym może skłonić dzieci i młodzież do rezygnacji z kupna kanapek, co może negatywnie wpłynąć na zdrowie uczniów.

Ministerstwo Edukacji Narodowej nie gromadzi danych na temat zachorowań na cukrzycę wśród dzieci i młodzieży.

Mając jednak na uwadze problematykę uczniów z chorobami przewlekłymi, resort edukacji sfinansował, w ramach rządowego programu "Bezpieczna i Przyjazna Szkoła", publikację serii "One są wśród nas", której celem jest przybliżenie nauczycielom i rodzicom specyficznych problemów funkcjonowania w szkole dzieci przewlekle chorych, a także wskazanie kierunków i sposobów rozwiązywania tych problemów.

Publikacja pt. "Dziecko z cukrzycą w przedszkolu i szkole" zawiera informacje i wskazówki skierowane do nauczycieli, jak skutecznie uczyć dzieci chore na cukrzycę, zapewnić im bezpieczny pobyt w szkole oraz stworzyć przyjazne środowisko szkolne.

W ww. publikacji znajdują się m.in. wskazówki dotyczące uczestnictwa ucznia chorego na cukrzycę w zajęciach wychowania fizycznego. Podkreślono, że cukrzyca nie jest chorobą, która powinna ograniczać funkcjonowanie ucznia, tylko wymaga właściwej samokontroli i obserwacji. Ćwiczenia fizyczne, sport i rekreacja połączone z ruchem są korzystne dla zdrowia zarówno dzieci zdrowych, jak i dzieci chorych na cukrzycę. Działania takie podnoszą sprawność fizyczną, przynoszą radość, a u osób z cukrzycą mogą przyczynić się do poprawy wyników leczenia, a także do zapobiegania otyłości czy chorobom krążenia. Poza zdrowotną, sport pełni wiele psychologicznych funkcji w życiu dziecka: wspiera jego prawidłowy rozwój emocjonalny i społeczny, pomaga rozwijać samodyscyplinę, gratyfikuje, daje przyjemność i satysfakcję. Dlatego też, wysiłek fizyczny jest zalecany wszystkim chorym na cukrzycę uczniom. Musi być on jednak indywidualnie dobrany dla każdego dziecka z cukrzycą i umiejętnie stosowany. Decyzję o jego rodzaju oraz intensywności powinien podjąć lekarz, uwzględniając dotychczasową aktywność fizyczną dziecka, ogólną sprawność, styl życia, masę ciała, występowanie ewentualnych powikłań cukrzycy.

Ponadto, w ww. publikacji zwrócono uwagę, że najważniejszym problemem przy wykonywaniu wysiłku fizycznego przez dzieci z cukrzycą jest ryzyko związane z wystąpieniem hipoglikemii (niedocukrzenia). Podczas aktywności fizycznej dochodzi bowiem do spalania glukozy przez komórki (głównie mięśni), czego efektem jest obniżenie stężenia glukozy we krwi. Tak się dzieje u większości dzieci z cukrzycą typu 1, szczególnie tych najmłodszych, szczupłych i niewytrenowanych. Czasami jednak, pod wpływem wysiłku, stężenie glukozy we krwi nie ulega zmianie lub nawet podnosi się (jeżeli w organizmie dziecka brakuje insuliny). Szczegółowe informacje na temat aktywności fizycznej uczniów z chorych na cukrzycę znajdują się w rozdziale "Zajęcia wychowania fizycznego".

Wersje elektroniczne wszystkich publikacji z serii "One są wśród nas" dostępne są w Bibliotece Cyfrowej Ośrodka Rozwoju Edukacji.

Ministerstwo Edukacji Narodowej, w toku prac nad podstawą programową, zasadami oceniania i warunkami realizacji zajęć wychowania fizycznego, wprowadziło szereg rozwiązań mających na celu zwiększenie ich atrakcyjności i skuteczności.

W ramach działań popularyzujących aktywność fizyczną wśród dzieci i młodzieży szkołom wskazuje się obszary, które należy uwzględnić planując wdrażanie, monitorowanie i ewaluację szkolnej polityki w zakresie aktywności fizycznej i żywienia. Odpowiednie działania, które ograniczą liczbę dzieci unikających aktywności fizycznej będą skuteczne tylko przy aktywnej współpracy rodziców, organu prowadzącego i kierownictwa szkoły. Działania prewencyjne mają długofalowy charakter, a uzyskanie pozytywnych efektów jest zawsze odroczone w czasie. Zmniejszanie odsetka polskich dzieci unikających zajęć wychowania fizycznego wymaga kształtowania również świadomości rodziców, którzy w procesie wychowania odgrywają najistotniejszą rolę.

Warto podkreślić, że zgodnie z przepisami 3 , dyrektor szkoły przygotowuje propozycję zajęć do wyboru przez uczniów, uwzględniając:

- potrzeby zdrowotne uczniów, ich zainteresowania oraz osiągnięcia w danym sporcie lub aktywności fizycznej;

- uwarunkowania lokalne;

- miejsce zamieszkania uczniów;

- tradycje sportowe środowiska lub szkoły;

- możliwości kadrowe.

Propozycję określonych zajęć, po uzgodnieniu z organem prowadzącym i po zaopiniowaniu przez radę pedagogiczną i radę szkoły lub radę rodziców, dyrektor szkoły przedstawia do wyboru uczniom. W szkole mogą zostać zorganizowane zajęcia w określonym zakresie, jeżeli takie są potrzeby edukacyjne i zainteresowania uczniów oraz jeżeli szkoła dysponuje możliwościami organizacyjnymi, kadrowymi i finansowymi.

Obowiązkowe zajęcia wychowania fizycznego dla uczniów realizowane są w formie zajęć klasowo-lekcyjnych oraz zajęć do wyboru przez uczniów 4 . Zajęcia do wyboru przez uczniów mogą być realizowane jako zajęcia sportowe, zajęcia sprawnościowo-zdrowotne, zajęcia taneczne lub aktywna turystyka, co zdecydowanie zwiększa atrakcyjność przedmiotu.

Dotychczasowe przepisy określające zasady oceniania uczniów 5 dawały dyrektorowi szkoły jedynie możliwość zwolnienia ucznia z realizacji zajęć wychowania fizycznego. 1 września 2015 r. obowiązuje rozporządzenie dotyczące oceniania uczniów 6 . W rozporządzeniu tym wprowadzono dodatkowo możliwość zwolnienia ucznia z wykonywania określonych ćwiczeń fizycznych na zajęciach wychowania fizycznego. Podstawą do tego zwolnienia jest opinia lekarza wskazująca, jakich ćwiczeń fizycznych (czy też - jakiego rodzaju ćwiczeń) ten uczeń nie może wykonywać oraz przez jaki okres. W tym przypadku uczeń będzie uczestniczył w zajęciach wychowania fizycznego i będzie z nich oceniany, z uwzględnieniem wskazanych ograniczeń w wykonywaniu ćwiczeń.

W opinii lekarza powinna znajdować się informacja mówiąca o tym, że uczeń nie może uczestniczyć w zajęciach wychowania fizycznego albo wskazująca, jakich ćwiczeń lub grup ćwiczeń na tych zajęciach uczeń nie może wykonywać. Rodzaj wydanej opinii jest uzależniany od stanu zdrowia ucznia.

Jednocześnie w tym rozporządzeniu wskazano, że przy ustalaniu oceny z wychowania fizycznego nauczyciele powinni brać pod uwagę nie tylko wysiłek ucznia wkładany w wykonywanie ćwiczeń, ale i systematyczność udziału ucznia w zajęciach oraz jego udział w działaniach podejmowanych przez szkołę na rzecz kultury fizycznej.

Przepisy umożliwiają szkole taką organizację lekcji wychowania fizycznego, by wszystkie dzieci, niezależnie od swoich możliwości chętnie w nich uczestniczyły i miały szansę na osiągnięcie sukcesu. Uczniowie, którzy polubią aktywność fizyczną, wejdą z takim pozytywnym nastawieniem do aktywności fizycznej w dorosłość i wiek dojrzały.

Informuję ponadto, że nauczyciele i specjaliści zatrudnieni w szkole zobligowani są do rozpoznania potrzeb rozwojowych i edukacyjnych uczniów, w tym m.in. chorych na cukrzycę oraz udzielania im wsparcia po stwierdzeniu takiej potrzeby. Szczegółowe regulacje w tym zakresie zostały określone w przepisach rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej 7 .

Pomoc psychologiczno-pedagogiczna udzielana jest także rodzicom uczniów oraz nauczycielom, w formie porad, konsultacji, warsztatów i szkoleń. Dyrektor szkoły organizując pomoc psychologiczno-pedagogiczną współpracuje w tym zakresie z poradniami psychologiczno-pedagogicznymi, w tym poradniami specjalistycznymi, rodzicami uczniów, placówkami doskonalenia nauczycieli, innymi przedszkolami, szkołami i placówkami, a także organizacjami pozarządowymi oraz innymi instytucjami działającymi na rzecz rodziny, dzieci i młodzieży.

Należy podkreślić, że w ramach Rządowego programu na lata 2014-2016 "Bezpieczna i przyjazna szkoła", Minister Zdrowia zaplanował przeprowadzenie w 2016 r. ogólnopolskich szkoleń pt.: "Dziecko z cukrzycą w szkole" dla nauczycieli szkół podstawowych oraz wychowawców świetlic szkolnych. Szkolenia odbywać się będą w terminie od września do listopada br. we wszystkich województwach. Zakres szkolenia obejmie wiedzę na temat cukrzycy oraz zasad pierwszej pomocy, jakiej należy udzielić dziecku choremu na cukrzycę pozostającemu pod opieką szkoły. Uwzględnione będą również aspekty psychologiczne i społeczne radzenia sobie z chorobą przez dziecko i jego rodzinę oraz sposoby wsparcia dziecka w placówce oświatowej.

Odnosząc się do kwestii zatrudnienia w szkołach wyspecjalizowanego personelu medycznego, np. lekarza diabetologa, uprzejmie informuję, że w istniejącym stanie prawnym jednostki systemu oświaty (m.in. przedszkola, szkoły) nie posiadają stosownych uprawnień do realizacji zadań z zakresu opieki zdrowotnej nad dziećmi i młodzieżą. Odpowiedzialność za prawidłowe leczenie dziecka spoczywa przede wszystkim na rodzicach i zespole specjalistów leczących dziecko.

Podstawę realizacji świadczeń zdrowotnych stanowią przepisy ustawy z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych 8 oraz akty wykonawcze do ustawy:

- rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 28 sierpnia 2009 r. w sprawie organizacji profilaktycznej opieki zdrowotnej nad dziećmi i młodzieżą 9 ;

- rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia z dnia 24 września 2013 r. w sprawie świadczeń gwarantowanych z zakresu podstawowej opieki zdrowotnej 10 .

Świadczenia opieki zdrowotnej realizowane są:

Lekarz oraz pielęgniarka podstawowej opieki zdrowotnej sprawują profilaktyczną opiekę zdrowotną w miejscu określonym w umowie z Narodowym Funduszem Zdrowia o udzielaniu świadczeń zdrowotnych (w zakładzie podstawowej opieki zdrowotnej lub innym miejscu praktyki zawodowej). Pielęgniarka środowiska nauczania i wychowania lub higienistka szkolna realizuje świadczenia profilaktycznej opieki zdrowotnej w znajdującym się na terenie szkoły gabinecie profilaktyki i pomocy przedlekarskiej. Należy jednak mieć na względzie, że pielęgniarka nie jest pracownikiem szkoły, a jedynie na terenie szkoły realizuje świadczenia profilaktycznej opieki zdrowotnej na podstawie kontraktu z Narodowym Funduszem Zdrowia.

Pielęgniarka środowiska nauczania i wychowania wykonuje i interpretuje testy przesiewowe i sprawuje opiekę nad uczniami z dodatnimi wynikami testów, doradza dyrektorowi szkoły m.in. w zakresie organizacji posiłków, bierze udział w planowaniu, realizacji i ocenie edukacji zdrowotnej na terenie szkoły, a także sprawuje opiekę nad uczniami z chorobami przewlekłymi i niepełnosprawnością. Należy zatem podkreślić szczególną rolę pielęgniarki środowiska nauczania i wychowania, która może być inicjatorem systemowych działań profilaktycznych w zakresie wsparcia ucznia chorego na cukrzycę oraz zapobiegania nadwadze i otyłości uczniów poprzez upowszechnianie wśród nich zasad prawidłowego żywienia.