3597/2016 - Niedobór podręczników do kształcenia zawodowego oraz kształcenia dzieci z niepełnosprawnościami.

Na podstawie art. 71d ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty 1 minister właściwy do spraw oświaty i wychowania dofinansowuje podręczniki szkolne i książki pomocnicze do kształcenia specjalnego m.in. dla uczniów niewidomych i słabowidzących.

W celu poszerzenia dostępu uczniów niepełnosprawnych do dostosowanych do ich potrzeb edukacyjnych podręczników, materiałów edukacyjnych i ćwiczeniowych, Ministerstwo Edukacji Narodowej wprowadziło w latach 2014-2015 zmiany w przepisach prawa:

1. Wprowadzono obowiązek dostosowania do potrzeb edukacyjnych i możliwości psychofizycznych uczniów niepełnosprawnych podręczników do zajęć z zakresu edukacji: polonistycznej, matematycznej, przyrodniczej i społecznej w klasach I-III szkoły podstawowej (art. 22ad ust. 4 ustawy) 2 . W przepisach wskazano, że zapewnienie ww. podręczników należy do zadań ministra właściwego do sprawy oświaty i wychowania 3 a podręczniki te dostosowane są do potrzeb uczniów niepełnosprawnych 4 . Jeśli nauczyciele zdecydują o wyborze innego podręcznika niż zapewniany przez ministra, koszt ich zakupu pokrywa organ prowadzący szkołę. Zapewnienie podręczników do nauki języka obcego 5 i materiałów ćwiczeniowych dla ww. uczniów należy natomiast do obowiązków szkoły. Środki na ten cel szkoła otrzymuje w ramach dotacji celowej z budżetu państwa 6 .

2. W procedowanym obecnie projekcie ustawy o zmianie ustawy o systemie oświaty 7 oraz niektórych innych ustaw wprowadzono istotne zmiany w zakresie podręczników i materiałów dla uczniów niepełnosprawnych mające na celu:

* zapewnienie uczniom niepełnosprawnym podręczników, materiałów edukacyjnych i materiałów ćwiczeniowych, dostosowanych do ich potrzeb edukacyjnych i możliwości psychofizycznych, w ciągu całego roku szkolnego, niezależnie od terminu wydania orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego;

* umożliwienie wykorzystania dotacji celowej na zakup sprzętu lub oprogramowania umożliwiającego odczyt podręczników, materiałów edukacyjnych lub materiałów ćwiczeniowych w postaci elektronicznej;

* umożliwienie zlecenia opracowania i wydania przez ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania książki pomocniczej do kształcenia specjalnego uczniów niepełnosprawnych, co przyczyni się do podniesienia jakości kształcenia tych uczniów, a w konsekwencji zwiększania ich szans edukacyjnych;

* poszerzenie katalogu podmiotów, które mogą potwierdzić posiadanie przez osobę ubiegającą się o wpisanie na listę rzeczoznawców do spraw podręczników przeznaczonych do kształcenia specjalnego odpowiedniego doświadczenia i osiągnięć, o organizację pozarządową, której statutowa działalność obejmuje działalność naukową lub edukacyjną na rzecz osób niepełnosprawnych.

3. Zespoły nauczycieli prowadzących poszczególne zajęcia edukacyjne, wybierając podręczniki, materiały edukacyjne lub materiały ćwiczeniowe dla uczniów niepełnosprawnych objętych kształceniem specjalnym, zobowiązane zostały do uwzględniania potrzeb edukacyjnych i możliwości psychofizycznych uczniów niepełnosprawnych, zgodnie z zasadą indywidualizacji edukacji uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi 8 .

Zespoły nauczycieli mają prawo wyboru:

* podręcznika lub materiału edukacyjnego będącego podręcznikiem dopuszczonym do użytku szkolnego przez Ministra Edukacji Narodowej oraz materiałów ćwiczeniowych;

* materiału edukacyjnego zastępującego lub uzupełniającego podręcznik oraz materiałów ćwiczeniowych.

Nauczyciele mają również prawo ustalić, że realizując programy nauczania, rezygnują z wyboru podręcznika, materiału edukacyjnego lub materiału ćwiczeniowego.

4. Umożliwiono zwiększenie dotacji celowej (opisanej powyżej) na sfinansowanie podręczników, materiałów edukacyjnych lub materiałów ćwiczeniowych dla uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim, umiarkowanym lub znacznym, niesłyszących, słabosłyszących, z autyzmem, niewidomych i słabowidzących, posiadających orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego 9 . Przepisy umożliwiają kierowanie środków finansowych do szkół podstawowych i gimnazjów, tak aby dyrektorzy tych szkół mogli zwiększać kwoty przeznaczone na zakup podręczników, materiałów edukacyjnych lub materiałów ćwiczeniowych, dostosowanych do potrzeb edukacyjnych ww. uczniów niepełnosprawnych 10 .

Uczniowie z dysfunkcją wzroku stanowią jedną z grup uczniów niepełnosprawnych, którym zapewniono najszerszy dostęp do nieodpłatnych podręczników szkolnych i książek pomocniczych dostosowanych do ich potrzeb.

W odniesieniu do uczniów z dysfunkcją wzroku kształcących się w szkołach realizujących kształcenie zawodowe dostęp do podręczników i książek pomocniczych zapewniany był w następujących formach:

Ad. a)

Uwzględniając specyfikę funkcjonowania uczniów z dysfunkcją wzroku, którzy nie mogą korzystać z podręczników dostępnych na rynku, Minister Edukacji Narodowej finansował wykonanie adaptacji w systemie Braille'a i w druku powiększonym oraz, w miarę posiadanych środków finansowych, dofinansowywał wydruk zaadaptowanych podręczników szkolnych i książek pomocniczych dla tych uczniów.

Liczba tytułów do zaadaptowania określana jest w każdym roku w umowie zawartej pomiędzy MEN a uczelnią dokonująca adaptacji. Zapewnienie dostępu do wszystkich podręczników zamawianych przez dyrektorów nie jest możliwe ze względu na bardzo szeroką ofertę wydawniczą książek dostępnych na rynku, a także koszty tego przedsięwzięcia.

Ośrodek Rozwoju Edukacji przekazuje Ministerstwu Edukacji Narodowej propozycje tytułów do adaptacji, kierując się liczba zamówień danego tytułu oraz dostępnością podręczników na rynku. W ostatnich latach, w związku z wprowadzeniem nowej podstawy programowej, adaptowane były te podręczniki, które najszybciej uzyskały numer ewidencyjny w wykazie MEN i zostały przekazane przez wydawnictwa.

W latach 2010-2015 zostało zaadaptowanych ogółem 765 pozycji, w tym 390 dla uczniów niewidomych w systemie Braille'a i 375 dla uczniów słabowidzących w druku powiększonym. W latach 2012-2015 adaptowano głównie uzupełnienia serii wcześniej rozpoczętych adaptacji. W 2016 r. zaplanowano wykonanie 30 adaptacji podręczników dla uczniów szkół ponadgimnazjalnych, z tego 17 w druku powiększonym i 13 w systemie Braille'a.

Wersje elektroniczne adaptowanych podręczników szkolnych udostępniane nieodpłatnie znajdują się na stronie internetowej Ośrodka Rozwoju Edukacji w specjalnie w tym celu systemie informatycznym umożliwiającym ich pobieranie lub drukowanie w całości lub części, zgodnie z indywidualnymi potrzebami edukacyjnymi uczniów 11 .

Na podstawie zapotrzebowania zgłaszanego przez dyrektorów szkół na adaptowane podręczniki zgodnie z procedurą określoną na stronie internetowej Ośrodka Rozwoju Edukacji zlecany był wydruk podręczników zaadaptowanych w systemie Braille'a i druku powiększonym.

Ministerstwo Edukacji Narodowej wydłużyło w 2015 r. termin zgłaszania przez szkoły zapotrzebowania, co przyczyniło się do opóźnień w dostarczeniu podręczników do szkół tj. dostarczeniu ich po 1 września 2015 r. Starano się bowiem uwzględnić zgłaszane przez dyrektorów szkół, w szczególności szkół ponadgimnazjalnych prowadzących do lipca 2015 r. rekrutację, trudności w określeniu liczby uczniów, a co za tym idzie liczby zaadaptowanych podręczników szkolnych i ich tytułów (wybór ten powinien bowiem uwzględniać indywidualne potrzeby poszczególnych uczniów). Zgłaszane zapotrzebowania wymagały weryfikacji przez Ośrodek Rozwoju Edukacji z uwagi na występujące błędy (np. nieprecyzyjne wskazanie tytułu adaptacji). Dokonywane były także przez szkoły zmiany w zgłoszonych zapotrzebowaniach. Postępowanie przetargowe mogło zostać wszczęte dopiero po zebraniu i zweryfikowaniu zgłoszonych potrzeb w tym zakresie.

Uczniowie mogą również korzystać z publikacji i wydawnictw (w systemie Braille'a lub w tekście łatwym do czytania) opracowywanych lub wydawanych ze środków PFRON w ramach zadań zlecanych przez Fundusz organizacjom pozarządowym.

Ad. b)

W latach 2011-2015 Ministerstwo Edukacji Narodowej, wychodząc naprzeciw potrzebom szkół i placówek, pozyskało dodatkowe środki na dofinansowanie wydruku i/lub zakupu podręczników szkolnych i książek pomocniczych przeznaczonych dla uczniów niewidomych, wykonanych w systemie Braille'a lub innej formie (np. plików dźwiękowych) uwzględniającej potrzeby ucznia niewidomego. W 2015 r. ww. dofinansowaniem objęto również uczniów słabowidzących.

Środki te przekazywane były organom prowadzącym szkoły i placówki, do których uczęszczają uczniowie niewidomi i słabowidzący, na podstawie zawieranych porozumień, zgodnie z decyzją Ministra Finansów wydawaną na wniosek Ministra Edukacji Narodowej każdorazowo w kolejnym roku budżetowym. W przypadku gdy organem prowadzącym szkołę lub placówkę było stowarzyszenie lub inna jednostka niezaliczana do sektora finansów publicznych, przekazanie środków następowało na podstawie umowy zawartej z podmiotami wyłonionymi w drodze otwartego konkursu ofert.

Ad. c)

W roku 2012 r. programem objęci byli uczniowie słabowidzący, niesłyszący, z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim oraz uczniowie z niepełnosprawnościami sprzężonymi (w przypadku gdy jedną z niepełnosprawności była jedna z ww. niepełnosprawności) posiadający orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego, którzy mogli skorzystać z dofinansowania do zakupu podręczników szkolnych na zasadach określonych w programie bez konieczności spełniania kryterium dochodowego. Od 2013 r. z dofinansowania w ramach programu mogli również skorzystać uczniowie posiadający orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego wydane z uwagi na niepełnosprawność intelektualną w stopniu umiarkowanym i znacznym oraz uczniowie z niepełnosprawnościami sprzężonymi, gdy jedną z niepełnosprawności była niepełnosprawność intelektualna w stopniu umiarkowanym lub znacznym. W przypadku ww. uczniów, ze względu na zindywidualizowany charakter ich edukacji, dofinansowanie obejmowało również zakup materiałów edukacyjnych. W 2015 r. program, podobnie jak w latach ubiegłych, obejmował również uczniów niepełnosprawnych posiadających orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego, w tym uczniów słabowidzących. Jednocześnie należy podkreślić, że dofinansowanie do zakupu podręczników dla uczniów niepełnosprawnych zabezpieczone w ww. programie było zdecydowanie wyższe niż dla pozostałych uczniów. Dla uczniów z dysfunkcją wzroku, którzy przy wykorzystaniu specjalistycznego sprzętu mogą korzystać z dostępnych na rynku podręczników szkolnych, przewidziano również dofinansowanie w ramach tego opisanego programu rządowego.

Odnosząc się do pytań postawionych w interpelacji uprzejmie przedstawiam poniższe informacje.

Ad. 1. Odnośnie zlecenia Ośrodkowi Rozwoju Edukacji zebrania danych w sprawie zapotrzebowania na podręczniki dla dzieci z niepełnosprawnościami, uprzejmie informuję, iż celem poszerzenia dostępu do aktualnych informacji o zaadaptowanych podręcznikach i możliwości ich pozyskiwania, Ośrodek Rozwoju Edukacji przygotował, na zlecenie Ministerstwa Edukacji Narodowej, nową aplikację pod nazwą "Podręczniki dla uczniów z niepełnosprawnościami", poszerzoną o dodatkowe funkcjonalności. Aplikacja umożliwia wymianę informacji pomiędzy szkołami o zaadaptowanych i nieużywanych w danym roku szkolnym podręcznikach ("Kiermasz książek"). Ponadto dodano funkcję, dzięki której możliwe będzie składanie zapotrzebowania na drukowane wersje adaptacji.

Jednocześnie aktualnie w Ministerstwie Edukacji Narodowej są prowadzone prace koncepcyjne dotyczące zmian w kształceniu dzieci i młodzieży ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, w tym rozwiązań systemowych w zakresie zapewniania podręczników, materiałów edukacyjnych i ćwiczeniowych uczniom niepełnosprawnym. Przeanalizowano m.in. dostępność adaptacji w systemie Braille'a oraz druku powiększonym podręczników do poszczególnych zajęć edukacyjnych. Na zlecenie MEN Ośrodek Rozwoju Edukacji przeprowadził ankietę dotyczącą adaptacji podręczników dla uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, w tym uczniów niewidomych i słabowidzących. Celem badania jest m.in. zebranie informacji, które pozwolą określić oczekiwania placówek w zakresie adaptacji podręczników, jak i przydatność dotychczas wykonanych adaptacji.

Badanie ankietowe prowadzone było on-line za pośrednictwem serwisu internetowego w dniach 6-17 czerwca 2016 r. Wśród placówek, które wzięły udział w badaniu znalazły się m.in. szkoły ponadgimnazjalne (zasadnicze szkoły zawodowe, technika, licea ogólnokształcące, szkoły przysposabiające do pracy).

29 czerwca br. zaplanowano również spotkanie z dyrektorami specjalnych ośrodków szkolno-wychowawczych w Ministerstwie Edukacji Narodowej poświęcone omówieniu problematyki dostępności podręczników szkolnych dla uczniów z dysfunkcją wzroku.

Zebrane informacje w badaniu ankietowym oraz wnioski z ww. spotkania będą podstawą do podjęcia dalszych działań zmierzających do zapewnienia uczniom niewidomych i słabowidzącym oraz innym niepełnosprawnym dostępu do podręczników szkolnych dostosowanych do ich potrzeb, w tym ewentualne zlecenie ORE zebrania informacji dotyczącej zapotrzebowania na adaptacje.

Ad. 2. Odnośnie dostarczania uczniom właściwych podręczników do nauki zawodów uprzejmie informuję, iż dopuszczanie podręczników do użytku szkolnego w zakresie kształcenia zawodowego odbywa się w oparciu o zasady określone w art. 22an oraz art. 22ao ustawy o systemie oświaty oraz szczegółowo określone w rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej 12 . Podręcznik może zostać dopuszczony do użytku szkolnego po uzyskaniu trzech pozytywnych opinii przedłożonych przez rzeczoznawców. Rzeczoznawcy opiniujący podręczniki są ekspertami rekomendowanymi przez szkoły wyższe, jednostki naukowe, stowarzyszenia zawodowe, samorządy gospodarcze lub inne organizacje gospodarcze, jak również kuratorów oświaty, ministrów właściwych w zakresie poszczególnych zawodów lub ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania. Dobór rzeczoznawców zapewnia wysoką jakość merytoryczno-dydaktyczną oraz językową podręczników dopuszczanych do użytku szkolnego w zakresie kształcenia zawodowego.

W świetle przepisu art. 22ap ustawy o systemie oświaty podręczniki dopuszczone do użytku szkolnego są wpisywane do wykazu, który jest podawany do publicznej wiadomości na stronie internetowej urzędu obsługującego ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania.

Uwzględniając potrzeby uczniów i nauczycieli w zakresie dostępności podręczników do kształcenia zawodowego, opracowanych w oparciu o podstawę programową kształcenia w zawodach, obowiązującą od roku szkolnego 2012/2013, Minister Edukacji Narodowej udziela dotacji przedmiotowych do podręczników szkolnych przeznaczonych do kształcenia zawodowego, zgodnie z art. 130 ust. 6 ustawy o finansach publicznych 13 ⁾ oraz wydanego na tej podstawie rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej 14 .

Dotacje przedmiotowe do podręczników szkolnych mają charakter pomocy de minimis i są realizowane zgodnie z przepisami rozporządzenia Komisji (UE) 15 .

W roku 2016 Minister Edukacji Narodowej zaplanował w ramach budżetu państwa środki finansowe na dotacje przedmiotowe do podręczników szkolnych do kształcenia zawodowego w wysokości 1 000 000 zł. Minister Edukacji Narodowej udzielił w 2015 r. wsparcia finansowego, w ramach dotacji, wydawnictwom publikującym podręczniki do kształcenia zawodowego na kwotę w wysokości 976 005,00 zł.

Należy podkreślić, że dotacje przedmiotowe do podręczników szkolnych udzielane są wyłącznie na wniosek wydawcy, a podręczniki szkolne powstają z inicjatywy zainteresowanych środowisk edukacyjnych.

Zainteresowanie wydawnictw publikacją nowych podręczników szkolnych na zasadach określonych w ustawie o systemie oświaty oraz przepisach w sprawie dopuszczania do użytku szkolnego podręczników odzwierciedla Wykaz podręczników szkolnych przeznaczonych do kształcenia w zawodach dopuszczonych do użytku szkolnego przez ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania. Powyższy wykaz znajduje się na stronie internetowej Ministerstwa Edukacji Narodowej w zakładce Kształcenie zawodowe. W okresie od 1 stycznia 2013 r. do 15 czerwca 2016 r. Minister Edukacji Narodowej dopuścił do użytku szkolnego podręczniki do kształcenia w następujących zawodach: technik żywienia i usług gastronomicznych, technik informatyk, technik mechanik, mechanik - monter maszyn i urządzeń, fryzjer, technik usług fryzjerskich, technik budownictwa, technik teleinformatyk, technik hotelarstwa, technik administracji, technik pojazdów samochodowych, mechanik pojazdów samochodowych, elektromechanik pojazdów samochodowych, kucharz, betoniarz-zbrojarz, technik usług kosmetycznych, technik handlowiec, technik ekonomista, technik księgarstwa, sprzedawca, technik technologii żywności, piekarz, cukiernik, technik rachunkowości, technik obsługi turystycznej, technik księgarstwa, technik farmaceutyczny, kelner, technik spedytor, technik drogownictwa, technik dróg i mostów kolejowych, technik mechanik, murarz-tynkarz, technik bezpieczeństwa i higieny pracy, technik organizacji reklamy, ślusarz, technik weterynarii, operator obrabiarek skrawających.

Liczba dopuszczonych podręczników do kształcenia zawodowego w powyższym okresie przedstawia się następująco:

* 90 podręczników w 2013 r.,

* 52 podręczniki w 2014 r.,

* 68 podręczników w 2015 r.,

* 24 podręczniki szkolne do dnia 15 czerwca 2016 r.

Aktualnie Ministerstwo Edukacji Narodowej rozpatruje wnioski o dopuszczenie do użytku szkolnego podręczników do kształcenia w następujących zawodach: monter mechatronik, technik mechatronik, technik organizacji reklamy, technik rolnik, technik elektryk, elektryk, elektromechanik, technik logistyk, technik masażysta oraz technik żywienia i usług gastronomicznych.

Z danych Systemu Informacji Oświatowej Ministerstwa Edukacji Narodowej wynika, iż w roku szkolnym 2015/2016, w szkołach prowadzących kształcenie w zawodzie, na poziomie kraju najwięcej uczniów kształci się w następujących zawodach:

* technik informatyk - 84 978 uczniów,

* technik żywienia i usług gastronomicznych - 56 458 uczniów,

* technik ekonomista - 42 157 uczniów,

* technik administracji - 37 830 uczniów,

* technik bezpieczeństwa i higieny pracy - 35 904 uczniów,

* technik logistyk - 31 470 uczniów,

* technik usług kosmetycznych - 30 848 uczniów,

* technik hotelarstwa - 30 515 uczniów,

* technik pojazdów samochodowych - 29 714 uczniów,

* kucharz - 28 387 uczniów,

* technik budownictwa - 23 136 uczniów.

Zgodnie z danymi Systemu Informacji Oświatowej Ministerstwa Edukacji Narodowej poniżej 1000 uczniów kształci się w roku szkolnym 2015/2016 w następujących zawodach: opiekun osoby starszej, technik energetyk, technik technologii drewna, ogrodnik, technik transportu kolejowego, technik technologii chemicznej, górnik eksploatacji podziemnej, monter mechatronik, wędliniarz, fotograf, technik nawigator morski, protetyk słuchu, technik hodowca koni, rolnik, monter-elektronik, technik wiertnik, technik mechanik okrętowy, technik pożarnictwa, technik telekomunikacji, krawiec, technik usług pocztowych i finansowych, technik ortopeda, technik renowacji elementów architektury, technik awionik uczniów, technik transportu drogowego, technik górnictwa odkrywkowego, betoniarz-zbrojarz, technik księgarstwa, technik przetwórstwa mleczarskiego, blacharz, technik górnictwa otworowego, technik pszczelarz, murarz, technik przemysłu mody, pszczelarz.

Dane powyższe wskazują na to, iż liczba uczniów kształcących się w danym zawodzie może wpływać na podejmowanie przez wydawców działań związanych z przygotowaniem podręczników do kształcenia zawodowego oraz ubieganiem się o ich dopuszczenie do użytku szkolnego przez ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania.

W perspektywie finansowej 2014-2020, w ramach Programu Operacyjnego Wiedza Edukacja Rozwój, dla Osi II Efektywne polityki publiczne dla rynku pracy, gospodarki i edukacji w Działaniu 2.15, w typie operacji Tworzenie i upowszechnianie e-zasobów i e-podręczników do kształcenia zawodowego, Minister Edukacji Narodowej planuje opracowanie i upowszechnienie 150 e-podręczników do kształcenia zawodowego oraz 800 e-zasobów do kształcenia zawodowego. Jednocześnie zgodnie z Rocznym Planem Działania Ministerstwa Edukacji Narodowej na rok 2016 dla Osi II PO WER, planuje się ogłoszenie pierwszego konkursu dotyczącego opracowania materiałów multimedialnych (e-zasobów) z zakresu języka obcego ukierunkowanego zawodowo w ramach Działania 2.15, typ operacji Tworzenie i upowszechnianie e-zasobów i e-podręczników do kształcenia zawodowego. Efektem przedmiotowego konkursu będzie 125 e-zasobów do nauki języka obcego ukierunkowanego zawodowo.