3326/2016 - Konieczność monitorowania zjawiska cyberprzemocy w szkołach.

Cyfrowa przestrzeń staje się coraz istotniejszą sferą funkcjonowania społecznego. Wraz z rozwojem infrastruktury zwiększa się zakres e-usług oraz udział przestrzeni cyfrowej w budowaniu relacji między ludźmi. Rosnąca aktywność uczniów w cyberprzestrzeni, wyrażana intensywnością korzystania z urządzeń cyfrowych, oraz fakt, że coraz młodsi użytkownicy sięgają po zasoby cyfrowe, są naturalnym zjawiskiem skorelowanym z rozwojem społecznym. Wyniki badania ICILS 2013 pokazują, że polscy gimnazjaliści mają na tle swoich kolegów i koleżanek z innych zbadanych krajów statystycznie dłuższe doświadczenie z komputerami - większość z nich deklaruje siedem lat doświadczenia lub więcej, co stawia Polskę na pierwszym miejscu pośród dwudziestu zbadanych krajów (Sijko, 2014). 1

Cyberprzemoc nie jest zjawiskiem występującym w szkołach, jest problemem społecznym, manifestującym się w przestrzeni wirtualnej, głównie w mediach społecznościowych. W związku z tym ani monitorowanie, ani przeciwdziałanie temu zjawisku wyłącznie w szkołach nie byłoby działaniem efektywnym.

Stąd np. przy Naukowej i Akademickiej Sieci Komputerowej - Polski Komitet Konsultacyjny Programu Komisji Europejskiej "Safer Internet" i podejmowanie działań w ramach programów rządowych (a nie jednego resortu).

Specyfiką działań Ministerstwa Edukacji Narodowej jest natomiast edukacja tzn. kształcenie i wychowanie uczniów, w tym edukacja prozdrowotna, a także przeciwdziałanie zachowaniom problemowym uczniów.

Skalę zjawiska występujących niebezpieczeństw w Internecie obrazują dostępne wyniki badań przeprowadzonych w polskich szkołach.

Najczęściej stosowane formy cyberbullyingu wśród nastolatków to upublicznianie w sieci obraźliwych treści lub materiałów wizualnych (zdjęć, filmów). Pozostałe formy cyberprzemocy to np. zastraszanie, nękanie, wykluczanie z grupy online, podszywanie się pod konkretną osobę i zamieszczanie informacji w jej imieniu w celu poniżenia tej osoby.

Wyniki polskich badań HBSC z 2014 2 roku wskazują, że częstej agresji elektronicznej, tj. przynajmniej 2 - 3 razy w miesiącu, doświadczyło 4,2% nastolatków w wieku 11-15 lat;

Co najmniej raz w życiu doświadczyło cyberprzemocy 16,1% uczniów, częściej ofiarami cyberprzemocy są dziewczęta w porównaniu z chłopcami.

W populacji polskich dzieci w wieku od 9 do 16 lat:

* co czwarte dziecko kontaktuje się z nieznajomymi online,

* prawie co siódme dziecko widziało w Internecie materiały związane z seksem,

* co dziesiąte dziecko przeżywało negatywne emocje korzystając z Internetu,

* co siedemnaste dziecko było ofiarą cyberagresji (było napastowane w Internecie).

* prawie co czwarte dziecko wieku 11-16 lat miało w Internecie kontakt z treściami, które mogą szkodzić jego kształtującemu się systemowi wartości,

* prawie co siódme dziecko w wieku 11-16 lat otrzymało w Internecie wiadomości o podtekście seksualnym 3 .

Na występowanie cyberprzemocy wskazują również raporty badań Instytutu Badań Edukacyjnych z lat 2014 - 2015:

Powyższe raporty Instytut Badań Edukacyjnych opracował w ramach projektu systemowego: Badanie jakości i efektywności edukacji oraz instytucjonalizacja zaplecza badawczego, współfinansowanego przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego.

Działania Ministra Edukacji Narodowej w zakresie przeciwdziałania agresji internetowej koncentrują się wokół kształtowania systemowych rozwiązań gwarantujących bezpieczne warunki kształcenia, wychowania i opieki oraz wspierania szkół i placówek systemu oświaty w ich zadaniach edukacyjnych i wychowawczych.

Zgodnie z art. 4a ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty 4 "szkoły i placówki zapewniające uczniom dostęp do Internetu są obowiązane podejmować działania zabezpieczające uczniów przed dostępem do treści, które mogą stanowić zagrożenie dla ich prawidłowego rozwoju (...).". O doborze konkretnych środków i form realizacji obowiązku wynikającego z art. 4a decyduje dyrektor szkoły, na którym spoczywa obowiązek opieki nad uczniami, zapewnienia im bezpieczeństwa podczas zajęć szkolnych oraz dołożenia starań do zapewnienia uczniom harmonijnego rozwoju.

Każda szkoła posiada własny program wychowawczy i program profilaktyki, przygotowane zgodnie ze zdiagnozowanymi problemami i potrzebami środowiska konkretnej szkoły.

W programach, powstających przy współudziale nauczycieli, uczniów i rodziców, realizowane są, m.in. działania z zakresu przeciwdziałania cyberprzemocy.

Natomiast - ważne z punktu widzenia przeciwdziałania agresji - umiejętności psychospołeczne uczniów rozwijane są w ramach obowiązkowych zajęć edukacyjnych, dla których treści określone zostały w podstawie programowej kształcenia ogólnego.

Jednym z priorytetowych celów podstawy programowej kształcenia ogólnego jest przygotowanie uczniów do życia w społeczeństwie informacyjnym. Treści nauczania dotyczące podstawowych zasad bezpieczeństwa podczas korzystania przez uczniów z Internetu występują w podstawie programowej zajęć komputerowych oraz informatyki. W zakresie przeciwdziałania cyberprzemocy uczniowie poznają zagrożenia związane z korzystaniem z komputera i Internetu, niebezpieczeństwa wynikające z rozwoju informatyki i powszechnego dostępu do informacji.

Podstawa programowa kształcenia ogólnego kładzie nacisk na kształtowanie postawy odpowiedzialności za własny rozwój, zwraca uwagę na dbałość o bezpieczeństwo własne i innych ludzi. W związku z powyższym uczniowie są również przygotowywani do stosowania norm etycznych i prawnych związanych z rozpowszechnianiem programów komputerowych, bezpieczeństwem i ochroną danych oraz informacji w komputerze i w sieciach komputerowych.

Ministerstwo Edukacji Narodowej wspiera szkoły organizując dla nauczycieli ogólnopolskie konferencje i liczne szkolenia we współpracy z uczelniami, Naukową Akademicką Siecią Komputerową i organizacjami pozarządowymi. Dotychczasowe konferencje obejmowały, m.in. tematy: "Edukacja dla bezpiecznej cyberprzestrzeni. Jak diagnozować i przeciwdziałać problemom świata wirtualnego?"; "Bezpieczny Internet dla najmłodszych - szanse i wyzwania"; "Uczeń bezpieczny w sieci" - wpływ gier komputerowych na funkcjonowanie dzieci i problem uzależnienia od gier". W tym roku planowana jest kolejna konferencja, której tematyka będzie dotyczyła korzystania z zasobów naukowych i edukacyjnych zamieszczanych w przestrzeni wirtualnej.

Ponadto, na stronie Ośrodka Rozwoju Edukacji 5 udostępniane są materiały informacyjne i publikacje dotyczące także zagrożeń oraz badań związanych z korzystaniem przez uczniów z nowych technologii komunikacyjnych:

Obecnie jest przygotowywana ulotka dla rodziców dzieci w wieku przedszkolnym dotycząca zamieszczania wizerunku dzieci w Internecie.

Równocześnie na portalu edukacyjnym dla nauczycieli "SCHOLARIS" 6 zgromadzono ponad 70 zasobów z zakresu bezpiecznego korzystania z nowych technologii i Internetu wśród dzieci i młodzieży. Z materiałów tych mogą powszechnie i nieodpłatnie korzystać nauczyciele realizujący treści nauczania rozwijające kompetencje uczniów w omawianym zakresie.

Ministerstwo Edukacji Narodowej przygotowało dwa programy Rządowe, które stanowią wsparcie dla szkół w realizacji zadań wychowawczych i profilaktycznych: Rządowy program na lata 2014-2016 "Bezpieczna i Przyjazna Szkoła" i Rządowy program wspomagania w latach 2015-2018 organów prowadzących szkoły w zapewnieniu bezpiecznych warunków nauki, wychowania i opieki w szkołach - "Bezpieczna+".

W ramach Rządowego programu na lata 2014-2016 "Bezpieczna i Przyjazna Szkoła" przeszkolono blisko 200 osobową grupę liderów profilaktyki, którzy zostali przygotowani do roli doradców merytorycznych dla dyrektorów i nauczycieli w obszarze radzenia sobie ze zjawiskami agresji i przemocy w szkole lub placówce.

W ramach działań towarzyszących realizacji tego programu w roku 2016 zaplanowano osiem konferencji wojewódzkich, podczas których zostanie przedstawione zagadnienie tworzenia bezpiecznej i przyjaznej szkoły (placówki) w oparciu o wychowanie ku wartościom, ich urzeczywistnienie i promocję wzorców osobowych młodzieży. Przewidziano także szkolenie dla nauczycieli pn. "Szkoła otwarta na inność - bezpieczne i przyjazne środowisko szkolne" mające na celu m.in. zwiększenie wiedzy i poszukiwania sposobów efektywnej współpracy w zakresie przeciwdziałania przemocy i dyskryminacji wobec dzieci, uczniów pochodzących z odmiennych kultur do polskiego systemu edukacji.

Rządowy program wspomagania w latach 2015-2018 organów prowadzących szkoły w zapewnieniu bezpiecznych warunków nauki, wychowania i opieki w szkołach - Bezpieczna+ (dalej: program Bezpieczna+) został przyjęty uchwałą Nr 89 /2015 Rady Ministrów z dnia 23 czerwca 2015 r., oraz rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 23 czerwca 2015 r. w sprawie realizacji Rządowego programu wspomagania w latach 2015-2018 organów prowadzących szkoły w zapewnieniu bezpiecznych warunków nauki, wychowania i opieki w szkołach - Bezpieczna+.

Program Bezpieczna+ skupia się na rozwijaniu współpracy szkół z organizacjami pozarządowymi oraz instytucjami zajmującymi się sprawami bezpieczeństwa sprzyjające kształtowaniu postaw i nawyków bezpiecznego zachowania. Ma na celu podniesienie szkolnych standardów bezpieczeństwa, w tym procedur postępowania w sytuacjach kryzysowych, włączanie rodziców uczniów w działania dotyczące bezpieczeństwa w cyberprzestrzeni.

W ramach programu "Bezpieczna+" jest realizowane zadanie włączania rodziców uczniów w działania dotyczące bezpieczeństwa w cyberprzestrzeni, a jednym z celów szczegółowych programu jest poprawa kompetencji pracowników szkoły, uczniów i ich rodziców w zakresie bezpiecznego korzystania z cyberprzestrzeni oraz reagowania na zagrożenia. Zadania mające na celu umiejętne korzystanie przez dzieci i młodzież z cyberprzestrzeni, jak również mające na celu podniesienie umiejętności reagowania przez rodziców i nauczycieli na zagrożenia płynące z cyberprzestrzeni będą realizowane przez cały okres trwania Programu.

W związku z toczącą się od 3 marca br. powszechną debatą pn. "Uczeń - Rodzic - Nauczyciel. Dobra Zmiana" odbywają się dyskusje z udziałem ekspertów dobrych zmian w edukacji, których obszary tematyczne obejmują, m.in., podstawę programową kształcenia ogólnego, organizację pomocy psychologiczno-pedagogicznej, wychowanie fizyczne i wychowawczą rolę szkoły. Równolegle do prac zespołów eksperckich były zorganizowane wojewódzkie debaty oświatowe, mające cztery tematy przewodnie: szkolnictwo specjalne, kształcenie zawodowe, finansowanie oświaty oraz bezpieczeństwo. Do udziału w debatach zaproszeni zostali nie tylko samorządowcy i nauczyciele, ale też uczniowie, rodzice i wszystkie osoby zainteresowane kształtem polskiej edukacji. Wyniki debat stanowić będą źródło wielu informacji dotyczących kształcenia i wychowania oraz zapewnienia bezpieczeństwa uczniom i uczennicom w szkołach i placówkach. Ministerstwo Edukacji Narodowej uruchomiło specjalną stronę internetową poświęconą ogólnopolskiej debacie "Uczeń. Rodzic. Nauczyciel. Dobra Zmiana": www.debataoswiatowa.men.gov.pl. Jest to serwis, na którym na bieżąco są zamieszczane wszystkie informacje dotyczące spotkań, rozmów i debat organizowanych w różnych częściach kraju na temat zmian w polskim systemie edukacji. Za pośrednictwem strony można przesyłać uwagi, wnioski i spostrzeżenia dotyczące najważniejszych tematów związanych z oświatą. W okresie kwiecień-maj 2016, odbyły się cztery wojewódzkie konferencje zorganizowane we współpracy z kuratoriami i urzędami wojewódzkimi, poświęcone tematyce zapewnienia bezpieczeństwa uczniom w tym bezpieczeństwa online. Były to konferencje otwarte, w każdej z nich brało udział kilkuset nauczycieli i dyrektorów szkół, samorządowców, pracowników poradni psychologiczno-pedagogicznych. Podsumowanie debaty odbędzie się 27 czerwca 2016 r.

Tematyka bezpiecznego korzystania przez uczniów z technologii informacyjno-komunikacyjnych obecna jest także w działaniach podejmowanych przez Fundację Rozwoju Systemu Edukacji oraz Instytut Badań Edukacyjnych.

Fundacja odpowiedzialna jest za realizację projektu eTwinning, w ramach którego między innymi finansowane były międzynarodowe projekty szkolne dotyczące tematyki bezpiecznego Internetu. FRSE w 2013 r. wydało także publikację Człowiek, Komputer, i Internet. W cyfrowym świecie, w którym także poruszono tematykę zagrożeń internetowych.

Instytut Badań Edukacyjnych zrealizował m.in. badanie pn. Agresja szkolna, raport o stanie badań, którego wyniki są dostępne na stronie internetowej IBE badania obejmowały swym zakresem zjawisko cyberagresji

Do istotnych przedsięwzięć, w których uczestniczy MEN należy działający od stycznia 2006 r. przy Naukowej i Akademickiej Sieci Komputerowej - Polski Komitet Konsultacyjny Programu Komisji Europejskiej "Safer Internet". Celem Komitetu jest wspieranie zespołów Dyżurnet.pl, Helpline.org.pl i Saferinternet.pl oraz uczestniczenie w działaniach na rzecz bezpieczeństwa dzieci i młodzieży w Internecie.

Jest to inicjatywa ponadresortowa - w pracach Komitetu Konsultacyjnego uczestniczą przedstawiciele: Biura Rzecznika Praw Dziecka, Ministerstwa Administracji i Cyfryzacji, Ministerstwa Edukacji Narodowej, Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej, Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, Ministerstwa Sprawiedliwości, a także Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów, Urzędu Komunikacji Elektronicznej, Komendy Głównej Policji, Komendy Stołecznej Policji, Kuratorium Oświaty w Warszawie, Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji, Ośrodka Rozwoju Edukacji, Polskiej Izby Informatyki i Telekomunikacji, Związku Producentów Audio-Video, Centrum Edukacji Obywatelskiej, Europejskiego Centrum Konsumenckiego, Polskiego Komitetu ds. UNESCO, Polskiego Komitetu Narodowego UNICEF, Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej, Fundacji Orange, Google Polska.

Wymienione instytucje i organizacje - w ramach swoich kompetencji - podejmują działania na rzecz bezpieczeństwa dzieci i młodzieży online.