2562/2016 - Wdrożenie edukacji antydyskryminacyjnej.

Zadania wychowawcze szkoły, w tym kształtowanie postawy tolerancji, są realizowane na wszystkich etapach edukacji zgodnie z celami i treściami nauczania określonymi w podstawie programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego. Podstawa programowa 1 kładzie nacisk na rozwijanie u uczniów postaw warunkujących ich dalszy rozwój indywidualny i społeczny oraz sprawne i odpowiedzialne funkcjonowanie we współczesnym świecie, w tym postawy obywatelskiej, odpowiedzialności, poczucia własnej wartości, szacunku dla innych ludzi.

Cele wychowania i treści nauczania w tym obszarze podstawa programowa definiuje odpowiednio do wieku, doświadczeń społecznych oraz możliwości poznawczych uczniów. W preambule podstawy podkreśla się ponadto, że obowiązkiem szkoły jest podejmowanie odpowiednich kroków w celu zapobiegania wszelkiej dyskryminacji.

Na etapie wychowania przedszkolnego dzieci uczą się odróżniania dobra od zła oraz tego, że nie należy wyszydzać i szykanować innych; są wychowywane w poczuciu, że wszyscy ludzie mają równe prawa. W trakcie edukacji wczesnoszkolnej uczniowie uczą się w szczególności, że nie można krzywdzić innych i że należy pomagać słabszym i potrzebującym; należy być sprawiedliwym i tolerancyjnym wobec osób innej narodowości, tradycji kulturowej. W starszych klasach treści wychowawcze są realizowane w szczególności na lekcjach: języka polskiego, wiedzy o społeczeństwie, etyki, wychowania do życia w rodzinie, przyrody, biologii, wychowania fizycznego. Np. na lekcjach wiedzy o społeczeństwie uczniowie omawiają kwestie dotyczące podziałów w grupie i społeczeństwie (np. na "swoich" i "obcych"), przejawów nietolerancji, ksenofobii, antysemityzmu, rasizmu i szowinizmu, mniejszości narodowych i etnicznych oraz migrantów, przysługujących im praw, podstawowych praw i wolności człowieka, łamania norm demokratycznych, podstawowych norm współżycia między ludźmi, w tym wzajemności, odpowiedzialności i zaufania.

Realizacja podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego jest obowiązkiem każdej szkoły i powinna być fundamentem wszystkich działań dydaktyczno-wychowawczych prowadzonych w szkole. Dyrektor szkoły jest odpowiedzialny za całokształt działań dydaktyczno-wychowawczych szkoły, w tym m.in. za dopuszczenie do użytku w szkole zaproponowanych przez nauczycieli programów nauczania do poszczególnych zajęć edukacyjnych. Ustawa o systemie oświaty 2 nakłada na dyrektora szkoły odpowiedzialność za uwzględnienie w szkolnym zestawie programów nauczania całości podstawy programowej kształcenia ogólnego ustalonej dla danego etapu edukacyjnego (art. 22a ustawy).

Zróżnicowanie szkół i placówek w zależności od lokalnych uwarunkowań środowiskowych determinuje podział kompetencji w zakresie realizowania zadań wychowawczych. W preambule do ustawy o systemie oświaty stwierdza się, iż "szkoła winna zapewnić każdemu uczniowi warunki niezbędne do jego rozwoju, przygotować go do wypełniania obowiązków rodzinnych i obywatelskich w oparciu o zasady solidarności, demokracji, tolerancji, sprawiedliwości i wolności". Tak więc to szkoła (placówka) jest miejscem bezpośrednich oddziaływań wychowawczych na poziomie lokalnym, dostosowanych do potrzeb oraz oczekiwań uczniów i uczennic, a także ich rodziców i opiekunów.

Ministerstwo Edukacji Narodowej na poziomie centralnym odpowiada za kształtowanie systemowych rozwiązań gwarantujących bezpieczne warunki kształcenia, wychowania i opieki, a także podejmuje działania wspierające szkoły (placówki) w wypełnianiu ich funkcji wychowawczej. Natomiast kluczowe znaczenie dla realizacji celów wychowawczych, w tym profilaktyki społecznej, mają dwa dokumenty uchwalane w każdej szkole przez radę rodziców w porozumieniu z radą pedagogiczną:

* program wychowawczy szkoły obejmujący wszystkie treści i działania o charakterze wychowawczym skierowane do uczniów, realizowany przez nauczycieli,

* program profilaktyki dostosowany do potrzeb rozwojowych uczniów oraz potrzeb danego środowiska, obejmujący wszystkie treści i działania o charakterze profilaktycznym skierowane do uczniów, nauczycieli i rodziców.

Punktem wyjścia do tworzenia szkolnego programu wychowawczego i programu profilaktyki jest diagnoza problemów wychowawczych występujących w szkole i planowanie działań odpowiednio do zidentyfikowanych postaw i zachowań w danej społeczności szkolnej.

Jedną z podstawowych form działalności dydaktyczno-wychowawczej szkoły jest organizowanie dla uczniów pomocy psychologiczno-pedagogicznej w oparciu o rozpoznane potrzeby uczniów i uczennic, w tym wspieranie dzieci i młodzieży oraz ich rodziców i opiekunów realizowane zgodnie z przepisami o pomocy psychologiczno-pedagogicznej 3 . Udzielanie wsparcia należy do podstawowych zadań nauczycieli i specjalistów prowadzących zajęcia z uczniem, a także innych osób, które na co dzień stykają się z dzieckiem i jego problemami - dyrektora, pomocy nauczyciela, asystenta edukacji romskiej, pielęgniarki środowiska nauczania i wychowania lub higienistki szkolnej, kuratora sądowego czy asystenta rodziny. Pomoc psychologiczno-pedagogiczna w szkole realizowana jest w trakcie bieżącej pracy z uczniami oraz, m.in., w formie: zajęć o charakterze terapeutycznym, warsztatów, porad i konsultacji. Pomoc psychologiczno-pedagogiczna udzielana jest także rodzicom uczniów oraz nauczycielom, w formie porad, konsultacji, warsztatów i szkoleń. W celu zapewnienia adekwatnej do potrzeb uczniów danej szkoły pomocy psychologiczno-pedagogicznej dyrektor szkoły może podjąć współpracę z poradniami psychologiczno-pedagogicznymi, w tym poradniami specjalistycznymi, rodzicami uczniów, placówkami doskonalenia nauczycieli, innymi przedszkolami, szkołami i placówkami, a także organizacjami pozarządowymi oraz innymi instytucjami działającymi na rzecz rodziny, dzieci i młodzieży.

Ustawa o systemie oświaty nakłada na szkoły i placówki obowiązek podejmowania niezbędnych działań w celu tworzenia optymalnych warunków realizacji działalności dydaktycznej, wychowawczej i opiekuńczej oraz innej działalności statutowej, zapewnienia każdemu uczniowi warunków niezbędnych do jego rozwoju, podnoszenia jakości pracy szkoły lub placówki i jej rozwoju organizacyjnego 4 . Wymagania wobec szkół i placówek dotyczące realizacji ww. działań są określone w rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej z dnia 6 sierpnia 2015 r. 5 i obejmują szerokie spektrum zagadnień związanych z zapewnieniem uczniom i uczennicom bezpieczeństwa fizycznego i psychicznego oraz kształtowaniem relacji między wszystkimi członkami społeczności szkolnej, w tym także odnoszące się do realizacji działań antydyskryminacyjnych, rozumianych nie tylko jako działania zapobiegające nierównemu traktowaniu, lecz również wynikających z niego wszelkim formom przemocy. Spełnianie tych wymagań jest sprawdzane w procesie nadzoru pedagogicznego przez kuratorów oświaty, zgodnie z kierunkami polityki oświatowej państwa ustalanymi na każdy rok szkolny przez ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania. 6

W ostatnich latach Ministerstwo Edukacji Narodowej realizowało programy:

"Wzmacnianie bezpieczeństwa w szkołach i placówkach oświatowych" - rok szkolny 2012/2013,

"Działania szkoły na rzecz zdrowia i bezpieczeństwa uczniów" - rok szkolny 2013/2014,

"Profilaktyka agresji i przemocy w szkole" - rok szkolny 2014/2015,

"Wzmocnienie bezpieczeństwa dzieci i młodzieży, ze szczególnym uwzględnieniem dzieci ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi w młodzieżowych ośrodkach wychowawczych, młodzieżowych ośrodkach socjoterapii, specjalnych ośrodkach szkolno-wychowawczych, specjalnych ośrodkach wychowawczych i ośrodkach rewalidacyjno-wychowawczych" - rok szkolny 2015/2016.

Od roku 2014 w ramach Rządowego programu na lata 2014-2016 "Bezpieczna i przyjazna szkoła" jest realizowane zadanie publiczne pod nazwą: "Bezpieczna i przyjazna szkoła - ocena szkół i placówek systemu oświaty realizujących politykę ochrony dzieci przed agresją i przemocą". Celem zadania jest zwiększenie skuteczności działań wychowawczych i profilaktycznych na rzecz bezpieczeństwa dzieci oraz tworzenia przyjaznego środowiska dzieci w szkołach i placówkach oświatowych.

W ramach działań towarzyszących realizacji programu rządowego "Bezpieczna i przyjazna szkoła" w roku 2016 zaplanowano osiem konferencji wojewódzkich, podczas których zostanie przedstawione zagadnienie tworzenia bezpiecznej i przyjaznej szkoły (placówki) w oparciu o wychowanie ku wartościom, ich urzeczywistnienie i promocję wzorców osobowych młodzieży.

W związku z toczącą się publiczną debatą pn. "Uczeń - Rodzic - Nauczyciel. Dobra Zmiana" odbywają się dyskusje z udziałem ekspertów, których obszary tematyczne obejmują, m.in., podstawę programową kształcenia ogólnego, organizację pomocy psychologiczno-pedagogicznej, wychowanie fizyczne i wychowawczą rolę szkoły. Równolegle do prac zespołów eksperckich są organizowane wojewódzkie debaty oświatowe, które mają cztery tematy przewodnie: szkolnictwo specjalne, kształcenie zawodowe, finansowanie oświaty oraz bezpieczeństwo. W debatach uczestniczą nie tylko samorządowcy i nauczyciele, ale też uczniowie, rodzice i wszystkie osoby zainteresowane kształtem polskiej edukacji. Wyniki debat stanowić będą źródło wielu informacji dotyczących kształcenia i wychowania oraz zapewnienia bezpieczeństwa uczniom i uczennicom w szkołach i placówkach. Ministerstwo Edukacji Narodowej uruchomiło specjalną stronę internetową poświęconą ogólnopolskiej debacie "Uczeń. Rodzic. Nauczyciel. Dobra Zmiana": www.debataoswiatowa.men.gov.pl. Jest to portal, na którym na bieżąco są zamieszczane wszystkie informacje dotyczące spotkań, rozmów i debat organizowanych w różnych częściach kraju na temat zmian w polskim systemie edukacji. Za pośrednictwem strony można przesyłać uwagi, wnioski i spostrzeżenia dotyczące najważniejszych tematów związanych z oświatą. Ogólnopolska debata "Uczeń - rodzic - nauczyciel. Dobra Zmiana" zakończy się ogłoszeniem konkretnych propozycji zmian. Podsumowanie debaty odbędzie się 27 czerwca 2016 r.

Odnosząc się do propozycji Pani Poseł dotyczącej dodania do wymaganych obecnie w procedurze dopuszczania do użytku szkolnego podręczników opinii merytoryczno-dydaktycznych i opinii językowej również opinii zawierającej ocenę zgodności treści podręcznika z zasadą równego traktowania, uprzejmie informuję, że rzeczoznawcy wskazani przez Ministra Edukacji Narodowej oprócz oceniania zgodności podręcznika z podstawą programową oraz jego poprawności merytorycznej, dydaktycznej, wychowawczej i językowej, w tym uwzględniania przez podręcznik aktualnego stanu wiedzy naukowej, weryfikują, czy podręcznik zawiera treści zgodne z przepisami prawa, w szczególności z Konstytucją, jak też z ratyfikowanymi przez Polskę umowami międzynarodowymi. Podręcznik dopuszczony do użytku szkolnego musi spełniać wszystkie te warunki. Usuwanie ewentualnych błędów utrwalających treści niezgodne z zasadą równego traktowania odbywa się zatem każdorazowo w trakcie opiniowania podręczników przez rzeczoznawców.

Konkludując, Ministerstwo Edukacji Narodowej nie prowadzi prac nad nowelizacją rozporządzenia z dnia 8 lipca 2014 r. w sprawie dopuszczania do użytku szkolnego podręczników (Dz. U. z 2014 r. poz. 909), w postulowanym przez Panią Poseł zakresie.

Jeżeli chodzi o kształcenie i doskonalenie nauczycieli, to w standardach kształcenia przygotowującego do wykonywania zawodu nauczyciela 7 bardzo mocno zaakcentowane są treści kształcenia związane z postawą prospołeczną w sylwetce przyszłego nauczyciela:

Absolwent studiów nauczycielskich posiada wiedzę psychologiczną i pedagogiczną pozwalającą na rozumienie procesów rozwoju, socjalizacji, wychowania i nauczania - uczenia się. Charakteryzuje się wrażliwością etyczną, empatią, otwartością, refleksyjnością oraz postawami prospołecznymi i poczuciem odpowiedzialności. Posiada wiedzę na temat funkcjonowania uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, w tym uczniów szczególnie uzdolnionych. Potrafi posługiwać się wiedzą teoretyczną z zakresu pedagogiki, psychologii oraz dydaktyki i metodyki szczegółowej w celu diagnozowania, analizowania i prognozowania sytuacji pedagogicznych oraz dobierania strategii realizowania działań praktycznych na poszczególnych etapach edukacyjnych. Posiada rozwinięte kompetencje komunikacyjne: potrafi porozumiewać się z osobami pochodzącymi z różnych środowisk, będącymi w różnej kondycji emocjonalnej, dialogowo rozwiązywać konflikty i konstruować dobrą atmosferę dla komunikacji w klasie szkolnej. Potrafi posługiwać się zasadami i normami etycznymi w wykonywanej działalności. Ma świadomość poziomu swojej wiedzy i umiejętności. Rozumie potrzebę ciągłego dokształcania się zawodowego i rozwoju osobistego; dokonuje oceny własnych kompetencji i doskonali umiejętności w trakcie realizowania działań pedagogicznych (dydaktycznych, wychowawczych i opiekuńczych). Jest przekonany o sensie, wartości i potrzebie podejmowania działań pedagogicznych w środowisku społecznym oraz jest gotowy do podejmowania wyzwań zawodowych. Ma świadomość konieczności prowadzenia zindywidualizowanych działań pedagogicznych (dydaktycznych, wychowawczych i opiekuńczych) w stosunku do uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. Ma świadomość znaczenia profesjonalizmu, refleksji na tematy etyczne i przestrzegania zasad etyki zawodowej; wykazuje cechy refleksyjnego praktyka. Ma świadomość istnienia etycznego wymiaru diagnozowania i oceniania uczniów.

W ramach ogólnego przygotowania psychologiczno-pedagogicznego studenci kierunków nauczycielskich w obszarze "Poznawanie uczniów" realizują następujące treści kształcenia: Techniki i ich ograniczenia, kwestie etyczne. Sposoby funkcjonowania uczniów w klasie. Pozycja społeczna ucznia w klasie. Typy uczniów. Uczeń szczególnie uzdolniony. Inny i obcy. Uczeń ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. Trudności i niepowodzenia szkolne. Międzynarodowe i krajowe regulacje dotyczące praw człowieka, dziecka, ucznia oraz osób z niepełnosprawnością.

W ramach obszaru praca opiekuńczo-wychowawcza z dziećmi w przedszkolu i w szkole przyszli nauczyciele realizują następujące treści kształcenia: Program wychowawczy. Edukacja zdrowotna, programy profilaktyczne. Wychowanie do zgodnego współdziałania z rówieśnikami (w tym o odmiennych możliwościach fizycznych i intelektualnych) i dorosłymi. Rozwijanie u dzieci umiejętności społecznych niezbędnych do nawiązywania poprawnych relacji. Współbycie z innym, integracja. Kształtowanie u dzieci umiejętności samoobsługowych, nawyków higienicznych i kulturalnych. Kształtowanie odporności emocjonalnej.

W ramach kontaktów społecznych ucznia przyszli nauczyciele realizują następujące treści kształcenia: Grupa rówieśnicza. Pozycja społeczna ucznia w grupie rówieśniczej. Znaczenie grupy rówieśniczej. Koleżeństwo, przyjaźń, związek partnerski, miłość. Konflikty z rówieśnikami, rodzicami i wychowawcami. Rola osób znaczących i autorytetów. Zmiana autorytetów, kryzys autorytetu nauczyciela i rodzica. Bunt okresu dorastania i jego funkcje. Zagrożenia młodzieży; agresja, przemoc, uzależnienia, grupy nieformalne, sekty. Podkultury młodzieżowe. Inny, wykluczony.

W zawiązku z powyższym, w ocenie Ministerstwa Edukacji Narodowej, nie ma potrzeby dodatkowego włączania proponowanych treści do programów kształcenia nauczyciela.

Jednocześnie należy wspomnieć, że w rozporządzeniu w sprawie szczegółowych kwalifikacji wymaganych od nauczycieli wymienia się wymagane poziomy wykształcenia w stosunku do zajmowanych stanowisk nauczycielskich w przedszkolach, szkołach i placówkach systemu oświaty. Propozycja wprowadzenia do rozporządzenia w sprawie kwalifikacji nauczycieli jednej z wielu kompetencji, którą nauczyciel powinien posiadać jest w naszej opinii bezzasadna.

Odnosząc się do kwestii korzystania przez szkoły z eksperckiej wiedzy i doświadczeń organizacji pozarządowych uprzejmie wyjaśniamy, że zasady działania w szkole i placówce stowarzyszeń i organizacji określa art. 56 ustawy o systemie oświaty. Zgodnie z tym przepisem w szkole i placówce mogą działać stowarzyszenia i organizacje, z wyjątkiem partii i organizacji politycznych. Jest to możliwe, jeżeli celem statutowym działających w szkole stowarzyszeń i organizacji jest działalność wychowawcza albo rozszerzanie i wzbogacanie form działalności dydaktycznej, wychowawczej i opiekuńczej szkoły lub placówki. Podjęcie działalności w szkole lub placówce przez stowarzyszenie lub inną, poza polityczną, organizację, wymaga uzyskania zgody dyrektora, wyrażonej po uprzednim uzgodnieniu warunków tej działalności oraz po uzyskaniu pozytywnej opinii rady szkoły lub placówki i rady rodziców. Zatem, opinia rodziców w powyższym zakresie jest bardzo ważna.

Podsumowując, zadania wychowawcze szkoły, w tym kształtowanie postawy tolerancji, to nie tylko zapewnienie odpowiednich zapisów w podstawie programowej, ale przede wszystkim kompleksowe rozwiązania systemowe zobowiązujące szkoły do podejmowania odpowiednich działań w tym zakresie.