20-59-440/595 - Upadłość banku prowadzącego biuro maklerskie.

1.Prowadzenie rachunków papierów wartościowych regulowane jest przepisami ustawy z dnia 22 marca 1991 r. Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi i funduszach powierniczych (Dz. U. Nr 58 z 1994 r., poz. 239) oraz wydanymi na podstawie tej ustawy przepisami zarządzenia Przewodniczącego Komisji Papierów Wartościowych z dnia 15 kwietnia 1994 r. w sprawie szczegółowego sposobu przeprowadzania przez przedsiębiorstwo maklerskie transakcji i rozliczeń oraz zasad prowadzenia ewidencji tych transakcji oraz trybu postępowania w przypadku zabezpieczenia wierzytelności na papierach wartościowych dopuszczonych do publicznego obrotu (Monitor Polski Nr 27, poz. 224). Unormowania dotyczące tych rachunków zawarte są także w regulaminach świadczeń usług maklerskich wydawanych przez banki zajmujące się wykonywaniem tych usług. Banki te wydają takie regulaminy na ogół na podstawie art. 12 ustawy Prawo bankowe (Dz. U. Nr 72 z 1992 r., poz. 359 ze zm.) oraz na podstawie upoważnienia przewidzianego w par. 2 powołanego zarządzenia Przewodniczącego KPW z dnia 30 lipca 1991 r. Obecnie, tj. od znowelizowania ustawą z dnia 29 grudnia 1993 r. (Dz. U. Nr 4 z 1994 r., poz. 17) przepisów ustawy z dnia 22 marca 1991 r. Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi, dodatkową podstawą prawną do wydawania regulaminów prowadzenia rachunków pieniężnych i rachunków papierów wartościowych stał się art. 18 par. 3 pkt 8 a, nakazujący także regulaminy te załączać do wniosku o udzielenie zezwolenia na prowadzenie przedsiębiorstwa maklerskiego.

2.Według stosowanych w umowach i regulaminach zasad biuro maklerskie otwiera i prowadzi dla klienta rachunek papierów wartościowych oraz rachunek pieniężny. Ma to swoją podstawę w par. 2 ust. 1 oraz par. 3 zarządzenia, który mówi o otwieraniu przez podmiot prowadzący przesiębiorstwo maklerskie rachunku papierów wartościowych oraz rachunku pieniężnego.

W regulaminach banków zawarte są postanowienia, z których wynika, że bankowe przesiębiorstwo maklerskie otwiera tzw. "rachunek inwestycyjny" i w ramach tego rachunku prowadzi rachunek pieniężny i rachunek papierów wartościowych. Rachunek pieniężny prowadzony jest w pieniądzu (złotych) i służy do gromadzenia środków pieniężnych klienta związanych z obrotem papierami wartościowymi. Środki pieniężne zgromadzone na tym rachunku są oporocentowane (zob. par. 3 ust. 1 pkt 2 zarządzenia).

Rachunek papierów wartościowych jest z kolei rachunkiem służącym do ilościowego ewidencjonowania zdeponowanych przez klienta papierów wartościowych. Wartość pieniężna zdeponowanych papierów wartościowych określona jest wg ostatniego notowania tych papierów na giełdzie i wyrażona w złotych. Dokonanie sprzedaży lub zakupu papierów wartościowych odpowiednio zmniejsza lub zwiększa stan ilościowy papierów zaewidencjonowanych na tym rachunku.

Kwestia charakteru prawnego obu tych rachunków nie została jak dotąd wyjaśniona w literaturze prawniczej (próbę wyjaśnienia pod kątem egzekucji podjął R. Czerniawski: Egzekucja administracyjna z akcji lub obligacji, "Przegląd Podatkowy" nr 9 z 1993 r.).

Jest to - trzeba przyznać - kwestia niełatwa do jednoznacznego rozstrzygnięcia. Wymagałoby to zresztą przejrzenia wszystkich funkcjonujących regulaminów dotyczących tych rachunków.

Nasuwa się pytanie, czy są to rachunki bankowe? Z pewnością rachunek papierów wartościowych prowadzony przez bankowe biuro maklerskie nie jest rachunkiem bankowym w rozumieniu art. 725 kodeksu cywilnego. Bank nie przechowuje tu bowiem środków pieniężnych klienta, lecz papiery wartościowe. Nie dokonuje on na tym rachunku rozliczeń pieniężnych, lecz ewidencjonuje ilość, rodzaj i wartość złożonych przez klienta papierów wartościowych. Ewidencjonowanie to jest związane z funkcjonowaniem w publicznym obrocie zdematerializowanych papierów wartościowych, co nie wymaga tutaj bardziej szczegółowego objaśnienia. Papier wartościowy (akcja, obligacja) w zdematerializowanej postaci pozostaje jednak papierem wartościowym w rozumieniu prawa (art. 921 i nast. k.c.). Klient nie może się domagać np. wypłaty środków pieniężnych (np. równowartości akcji) z tego rachunku. Nie może też na ten rachunek wpłacać pieniędzy. Rachunek ten nie jest zatem rachunkiem bankowym ani wkładem oszczędnościowym, lecz umową o cechach prowadzenia ewidencji odzwierciedlającej pewnego rodzju depozyt.

Nieco inaczej przedstawia się sprawa z rachunkiem pieniężnym klienta. Rachunek ten wskazuje bowiem wiele cech rachunku bankowego w rozumieniu art. 725 i nast. k.c. Bank prowadzący biuro maklerskie przechowuje tu środki pieniężne klienta. Klient ma roszczenie o wypłatę środków (gotówkowo, bezgotówkowo). Może też dokonywać wpłat. Bank ma obowiązek należytego przechowywania tych środków. Szczególną cechą tego rachunku jest jego specyficzne przeznaczenie, gdyż służy on tylko do dokonywania zakupów papierów wartościowych w publicznym obrocie oraz do wpłacania środków pieniężnych uzyskanych ze sprzedaży tych papierów w publicznym obrocie. Specyfika ta nie przeszkadza jednak kwalifikacji rachunku jako podlegającego art. 725 k.c., gdyż rachunki celowe (docelowe) od dawna znane są praktyce bankowej.

Nie przeszkadza fakt, że rachunki pieniężne prowadzą też pozabankowe przesiębiorstwa maklerskie; rachunki tych papierów nie mogą być traktowane jako rachunki bankowe, gdyż art. 725 k.c. dotyczy tylko banków. To, że rachunki prowadzone przez banki byłyby inaczej charakteryzowane nie jest zaskakujące, gdyż w prawie cywilnym i handlowym często mamy do czynienia ze zróżnicowaniem w zakresie rodzaju umowy w zależności od podmiotu. Praktyka bankowych domów maklerskich wyrażona w regulaminach i umowach - jak się wydaje - wskazuje, że banki starają się nadać prowadzonym rachunkom taki charakter, by przynajmniej pod względem uprawnień klienta rachunki pieniężne nie były traktowane gorzej niż rachunki bankowe (np. pod względem tajemnicy bankowej), obowiązku przechowywania, oprocentowania, przesyłania wyciągów). Praktykę taką należy uznać z słuszną. Nie przesądzając bowiem teoretycznego rozwikłania kwestii charakteru rachunku pieniężnego prowadzonego przez bankowe przedsiębiorstwa maklerskie trzeba uznać konieczność odpowiedniego stosowania doń szeregu zasad przyjętych przy rachunkach bankowych.

3.Dla udzielenia odpowiedzi na pytanie, co dzieje się w razie upadłości banku prowadzącego biuro maklerskie nie wystarcza jednak opowiedzenie się za bankowym bądź nie bankowym charakterem prowadzonych przez to biuro rachunków.

Rzecz bowiem jest w tym, że prowadzenie przez biura maklerskie rachunków jest tylko jedną z wykonywanych przezeń czynności. Prowadzenie tych rachunków jest zresztą czynnością służebną w stosunku do czynności głównej jaką jest kupowanie i sprzedawanie dla klientów papierów wartościowych (art. 21 pkt 2 ustawy). Zasadniczym przepisem definiującym podstawową usługę przedsiębiorstw maklerskich jest art. 22 par. 1 ustawy o Publicznym obrocie papierami wartościowymi. Przepis ten stanowi, że podmiot prowadzący przesiębiorstwo maklerskie zobowiązuje się wobec dającego zlecenie do sprzedaży lub zakupu oznaczonych papierów wartościowych w imieniu własnym, lecz na rachunek dającego zlecenie. Istotą usługi maklerskiej jest tu zatem zobowiązanie się do dokonania zakupu lub sprzedaży papierów wartościowych i to w imieniu własnym, chociaż na rachunek dającego zlecenie. Upoważnia to do oceny prawnej, że wykonanie usług biur maklerskich w zakresie kupowania i sprzedawania papierów wartościowych na rachunek klienta odbywa się w ramach umowy komisu, o której mowa w art. 765 kodeksu cywilnego. Komis polega bowiem na zobowiązaniu się przez komisanta do kupna lub sprzedaży dóbr na rachunek dającego zlecenie, lecz w imieniu własnym. Przyjęciu, że chodzi tu o komis, nie przeszkadza to, że art. 765 k.c. mówi o kupnie i sprzedaży "rzeczy ruchomych" a biura maklerskie kupują i sprzedają papiery wartościowe. Po pierwsze, przez art. 555 k.c. przepisy o sprzedaży rzeczy stosuje się odpowiednio do sprzedaży praw; także chodzi tu o sprzedaż praw stwierdzonych papierami wartościowymi.

Po drugie, art. 22 Prawa o publicznym obrocie papierami wartościowymi rozszerza komis z art. 765 k.c. o kupno i sprzedaż papierów wartościowych. Po trzecie, tradycyjnie komis obejmował kupno lub sprzedaż papierów wartościowych (zob. art. 581 polskiego kodeksu handlowego z 1934 r., czy par. 383 kodeksu handlowego niemieckiego, na którego rozwiązaniach nasz kodeks handlowy był oparty).

Pogląd, że mamy tu do czynienia z umową komisu oraz że przedsiębiorstwo maklerskie występuje jako komisant działając we własnym imieniu a na rachunek klienta ma potwierdzenie w literaturze prawniczej (A. Minkiewicz: Publiczny obrót papierami wartościowymi w świetle ustawy z 22 marca 1991 r., PUG nr 8-9 z 1991 r. s. 140).

W tych warunkach prowadzenie rachunków przez bankowe biura maklerskie stanowi czynność uboczną i podporządkowaną zasadniczym czynnościom usługowym - kupowaniu i sprzedawaniu papierów wartościowych.

Rachunek papierów wartościowych służy "trzymaniu" kupionych zdematerializowanych papierów, zaś rachunek pieniężny służy wpłacaniu pieniędzy na przyszłe zakupy papierów oraz na przechowywaniu środków pieniężnych uzyskanych ze sprzedaży. Można - jak wyżej wskazano - stosować do tych rachunków, zwłaszcza rachunku pieniężnego w niezbędnym zakresie przepisy dotyczące rachunku bankowego. Nie da się jednak, koncentrując się wyłącznie na sprawie charakteru tych rachunków, rozstrzygnąć sytuacji prawnej mienia podmiotu prowadzącego biura maklerskie w razie upadłości. Projekt odpowiedzi dla Centralnego towarzystwa Leasingowego został tak skonstruowany, jakby fakt uznania obu rachunków za bankowe decydował o wchodzeniu bądź niewchodzeniu ich do masy upadłościowej.

Oceniając sytuację prawną mienia znajdującego się na rachunkach prowadzonych przez biura maklerskie należy wyciągnąć konsekwencje z tego, że zawierane umowy z klientami są umowami komisu.

Przepisy dotyczące umowy komisu uprzywilejowują komitenta (czyli zlecającego o sprzedaż lub kupno) w stosunku do innych wierzycieli komisanta. Zgodnie z art. 766 k.c. komisant powinien wydać komitentowi wszystko, co przy wykonaniu zlecenia dla niego uzyskał, w szczególności powinien przelać na niego wierzytelności, które nabył na jego rachunek. Przepis ten głosi, że powyższe uprawnienia komitenta są skuteczne także względem wierzycieli komisanta (art. 766 zd. 2 k.c.). Z przepisu tego wynika, że klienci biur maklerskich mają pierwszeństwo przy odbiorze należnym im papierów wartościowych dla nich kupionych i pieniędzy uzyskanych ze sprzedaży ich papierów. Pierwszeństwo to ma charakter bezwzględny, tj. nie ustępuje prawom innych wierzycieli.

W literaturze prawniczej przyjmuje się, że art. 766 k.c. rozciąga skuteczność uprawnień komitenta "także wobec masy upadłości komisanta ... ponieważ masa upadłości komisanta «reprezentuje» jego wierzycieli. Skuteczność tych uprawnień komitenta względem wierzycieli komisanta, wyrażona w art. 766 k.c. obejmuje więc także masę upadłości komisanta" (por. M. Piekarski: Kodeks cywilny, komentarz, Warszawa 1972 r., t. II, s. 1580). Zob. zresztą brzmienie dawnego art. 582 k.h.

Szczególne przepisy co do losów stosunków komisowych znajdują się w prawie upadłościowym. Z art. 43 prawa upadłościowego wynika, że komitent może odwołać komis zlecony podmiotowi upadłemu. Komitent wtedy może się domagać wyłączenia z masy upadłości przedmiotów stanowiących jego własność. Zob. też art. 41 prawa upadłościowego.

Poza tym niektóre skutki upadłości określają przepisy ustawy o publicznym obrocie papierami wartościowymi (art. 27 w brzmieniu ustalonym w noweli z dnia 29 grudnia 1993 r.).

4.Rozwiązania problemu w przyszłości poszukiwać należy albo w zmianie ustawodawstwa, albo w ewolucji organizacyjno-prawnej bankowych domów maklerskich w kierunku wyodrębnienia ich w spółki prawa handlowego, których jednoosobowym właścicielem będzie bank.

Po ogłoszeniu upadłości banku wierzyciele zaspokajaliby się z aktywów banku, do których będą należały też akcje lub udziały domu maklerskiego.