Bełczącki Robert Marek, Badanie dopuszczalności zażalenia przed sądem drugiej instancji - zażalenie na zarządzenie zwracające pozew albo pismo wniesione jako pozew, z którego nie wynika żądanie rozpoznania sprawy oraz na postanowienie odmawiające odrzucenia pozwu

Badanie dopuszczalności zażalenia przed sądem drugiej instancji - zażalenie na zarządzenie zwracające pozew albo pismo wniesione jako pozew, z którego nie wynika żądanie rozpoznania sprawy oraz na postanowienie odmawiające odrzucenia pozwu

W postępowaniu zażaleniowym sąd drugiej instancji, kontrolując dopuszczalność zażalenia, powinien sprawdzić m.in. czy zaskarżenie danego postanowienia lub zarządzenia jest w ogóle dopuszczalne oraz czy podmiot wnoszący zażalenie jest do tego uprawniony, a jeśli tak, to czy może on zaskarżyć postanowienie sądu albo zarządzenie przewodniczącego w takiej konfiguracji procesowej, jaka zaistniała w rozpoznawanej sprawie (kontrola dopuszczalności „z innych przyczyn” - art. 373 § 1 w zw. z art. 397 § 3 k.p.c.).

Pokrzywdzenie orzeczeniem (gravamen) jest przesłanką dopuszczalności środka zaskarżenia, chyba że interes publiczny wymaga merytorycznego rozpoznania tego środka (por. uchwała 7 sędziów Sądu Najwyższego z dnia 15 maja 2014 r., III CZP 88/13, OSNC 2014, nr 11, poz. 108, Lex nr 1467203, której nadano moc zasady prawnej).

Czynności związane z kontrolą dopuszczalności zażalenia przed sądem drugiej instancji wykonywane są przez przewodniczącego, z wyjątkiem odrzucenia zażalenia, co wymaga wydania postanowienia przez sąd. W myśl art. 373 § 2 w zw. z art. 397 § 3 k.p.c. czynności przewodniczącego związane z nadaniem biegu zażaleniu może wykonywać referendarz sądowy.

Na podstawie art. 394 § 1 pkt 2 k.p.c. zażalenie przysługuje na zarządzenie przewodniczącego w sądzie pierwszej instancji o zwrocie pozwu, co odbywa się na podstawie art. 130 § 2 k.p.c., art. 130¹ § 2 k.p.c., art. 130^1a § 1 k.p.c. albo art. 130² § 1 k.p.c.

Podstawę zażalenia na zarządzenie przewodniczącego w sądzie pierwszej instancji o zwrocie wniosku wszczynającego postępowanie nieprocesowe stanowi art. 394 § 1 pkt 2 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.

Zarządzenie o zwrocie pozwu lub wniosku może być wydane także przez referendarza sądowego (por. art. 130⁵ k.p.c.) i wówczas podlega zaskarżeniu skargą, a nie zażaleniem.

W judykaturze Sądu Najwyższego przyjęto, że odpowiednie stosowanie art. 394 § 1 pkt 2 k.p.c. na podstawie art. 13 § 2 k.p.c. pozwala na przyjęcie dopuszczalności zażalenia na zarządzenie przewodniczącego w sądzie pierwszej instancji o zwrocie wniosku o udzielenie zabezpieczenia (por. uchwała SN z dnia 28 sierpnia 2008 r., III CZP 65/08, OSNC 2009, nr 7-8, poz. 112, LEX nr 422207). Natomiast stosowanie art. 394 § 1 pkt 2 k.p.c. przez analogię uprawnia do przyjęcia dopuszczalności zażalenia na zarządzenie przewodniczącego o zwrocie skargi o wznowienie postępowania (uchwała SN z dnia 22 stycznia 1998 r., III CZP 69/97, OSNC 1998, nr 7-8, poz. 111, LEX nr 33120). Skarga o wznowienie postępowania nieopłacona lub której braki formalne nie zostały usunięte, podlega zwrotowi, a nie odrzuceniu (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 20 lipca 2012 r., II CZ 72/12, Lex nr 1228791; postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 21 grudnia 1998 r., III CKN 739/98, OSNC 1999/5/102, Lex nr 35541; uchwała Sądu Najwyższego z dnia 22 stycznia 1998 r., III CZP 69/97, OSNC 1998/7-8/111, Lex nr 33120). Z art. 410 § 1 k.p.c. nie wynika bowiem, aby nieopłacenie skargi czy nieusunięcie jej braków formalnych mogło stanowić przyczynę jej odrzucenia, a rygor zwrotu znajduje usprawiedliwienie w odpowiednim stosowaniu art. 130 w zw. z art. 406 k.p.c. Bronić można jednak poglądu, że rygorem właściwym na wypadek nieusunięcia braków formalnych lub fiskalnych skargi jest jej odrzucenie, skoro nosi ona cechy nadzwyczajnego środka zaskarżenia (por. pkt III. uzasadnienia uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 15 czerwca 2010 r., II UZP 4/10, OSNP 2011/3-4/38, Lex nr 578243; D. Zawistowski, Komentarz do art. 409 k.p.c., w: red. T. Wiśniewski, Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, t. II, Warszawa 2021, Lex). Postanowienie sądu pierwszej instancji odrzucające skargę o wznowienie postępowania podlega zaskarżeniu zażaleniem do sądu drugiej instancji jako postanowienie kończące postępowanie w sprawie, skoro zamyka ono drogę do rozpoznania sprawy na nowo w granicach, jakie zakreśla podstawa wznowienia.

Z kolei na zarządzenie przewodniczącego o zwrocie wniosku o przywrócenie terminu do wniesienia apelacji zażalenie nie przysługuje (por. uchwała SN z dnia 27 marca 2008 r. III CZP 11/08, OSNC 2009, nr 5, poz. 66, LEX nr 357243), podobnie jak na zarządzenie przewodniczącego o zwrocie wniosku o zawezwanie do próby ugodowej (por. uchwała SN z dnia 28 kwietnia 2010 r., III CZP 10/10, OSNC 2010, nr 10, poz. 137, LEX nr 575797).

Zażalenie przysługuje natomiast na zarządzenie przewodniczącego w sądzie pierwszej instancji o zwrocie wniosku uczestnika postępowania o rozliczenie nakładów, złożonego w toku postępowania o dział spadku i zniesienie współwłasności (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 6 marca 2015 r., III CZP 115/14, OSNC 2016, nr 2, poz. 17, LEX nr 1651669). Zarządzenie takie jest w istocie odpowiednikiem zarządzenia o zwrocie pozwu obejmującego żądanie rozliczenia takich nakładów, które gdyby nie szczególna regulacja art. 618 k.p.c. podlegałoby rozpoznaniu w postępowaniu procesowym.

Dopuszczalne jest zażalenie także na zarządzenie przewodniczącego o zwrocie wniosku o ogłoszenie upadłości (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 5 lutego 2004 r., III CZP 111/03, OSNC 2005, nr 4, poz. 62, LEX nr 83394) albo o zwrocie wniosku o zgłoszenie wierzytelności (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 2 marca 2005 r., III CZP 98/04, OSNC 2006, nr 2, poz. 21, LEX nr 145096).

Zażalenie przysługuje na zarządzenie przewodniczącego o zwrocie wniosku o wyjawienie majątku (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 20 lipca 1995 r., III CZP 90/95, OSNC 1995, nr 12, poz. 171, LEX nr 9222).