Borys Adrian, Badanie podstaw ogłoszenia upadłości przez dłużnika – osobę fizyczną będącą przedsiębiorcą

Badanie podstaw ogłoszenia upadłości przez dłużnika – osobę fizyczną będącą przedsiębiorcą

Procedura ma na celu przedstawienie obowiązków dłużnika – przedsiębiorcy będącego osobą fizyczną dotyczących badania podstaw ogłoszenia upadłości

Podstawy ogłoszenia upadłości w doktrynie podlega dychotomicznemu podziałowi na podstawy pozytywne oraz podstawy negatywne. Do pozytywnych materialnych podstaw ogłoszenia upadłości należą: niewypłacalność, w rozumieniu art. 11 p.u., wielość wierzycieli oraz legitymacja do złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości. Przesłanką negatywną jest tzw. ubogość masy upadłości (art. 13 p.u.), w uproszczeniu jest to sytuacja, w której majątek niewypłacalnego dłużnika nie wystarcza na zaspokojenie kosztów postępowania lub wystarcza jedynie na zaspokojenie tych kosztów. Wystąpienie tej przesłanki warunkuje oddalenie wniosku o ogłoszenie upadłości. Wszystkie wskazane powyżej okoliczność są przesłankami merytorycznymi, gdyż warunkują pozytywne rozpoznanie wniosku o ogłoszenie upadłości. Brak którejkolwiek z przesłanek pozytywnych lub wystąpienie przesłanki negatywnej powoduje konieczność wydania przez Sąd upadłościowy postanowienie o oddaleniu wniosku o ogłoszenie upadłości, jest to merytoryczne rozstrzygnięcie równoznaczne z odmową ogłoszenia upadłości (P. Filipiak [w:] A. Hrycaj, A. Jakubecki, A. Witosz (red.), System Prawa Handlowego. Tom 6. Prawo restrukturyzacyjne i upadłościowe, Warszawa 2016, s. 661).

Zgodnie z art. 10 p.u. upadłość ogłasza się w stosunku do dłużnika, który stał się niewypłacalny. Pojęcie niewypłacalności zdefiniowane jest natomiast w art. 11 p.u. Obydwa przepisy stosowane łącznie określają zatem podstawy ogłoszenia upadłości. Należy przy tym pamiętać, że zakres podmiotowy tych przepisów wyznaczają przepisy określające zdolność upadłościową, a więc wskazujące na podmioty, wobec których może być wszczęte i prowadzone postępowanie upadłościowe. Artykuł 5 p.u. określa podmioty, wobec których można ogłosić upadłość (przedsiębiorcy i inne wymienione w tym artykule podmioty), art. 6 p.u. określa natomiast podmioty nieposiadające zdolności upadłościowej. Zdolność upadłościową posiadają również konsumenci (osoby fizyczne nieprowadzące działalności gospodarczej), w stosunku do których może zostać ogłoszona tzw. upadłość konsumencka (art. 1 ust. 1 pkt 2 oraz art. 491¹ i n. p.u.).

Artykuł 11 p.u. reguluje podstawową przesłane materialną ogłoszenia upadłości - niewypłacalność. Sposób zdefiniowania pojęcia niewypłacalności w prawie upadłościowym uwzględnia przesłanki ekonomiczne określenia stanu finansów przedsiębiorcy, związane zarówno z płynności finansową (art. 11 ust. 1 p.u. – płynnościowe ujęci niewypłacalności) jak również z nadmiernym zadłużeniem (art. 11 ust. 2 p.u. – zadłużeniowe ujęcie niewypłacalności). W prawie upadłościowym występują zatem dwa rodzaje niewypłacalności. Pierwszy, uregulowany w art. 11 ust. 1 p.u., określany jest jako tzw. przesłanka płynnościowa albo przesłanka niewykonywania zobowiązań i dotyczy wszystkich dłużników mających zdolność upadłościową. Ma więc ona charakter podstawowy i powszechny (S. Gurgul, Prawo upadłościowe. Komentarz, wyd. 10, Warszawa 2016, art. 11, nb 4). Drugi, uregulowana w art. 11 ust. 2 p.u., określany jest jako przesłanka zadłużeniowa albo bilansowa i dotyczy tylko dłużników będących osobami prawnymi albo jednostkami organizacyjnymi nieposiadającymi osobowości prawnej (poza wyjątkiem określonym w art. 11 ust. 7 p.u.). Ma ona charakter pomocniczy wobec przesłanki płynnościowej i stanowi dodatkowe kryterium niewypłacalności dłużnika będącego podmiotem, o którym mowa w art. 11 ust. 2 p.u. (zob. Uzasadnienie projektu ustawy Prawo restrukturyzacyjne, Druk Sejmu VII kadencji 2824, s. 66).

Dłużnicy będący osobami fizycznymi i posiadający status przedsiębiorcy w rozumieniu przepisów Kodeksu cywilnego (art. 43¹ k.c.) posiadają zdolność upadłościową na podstawie art. 5 ust. 1 p.u. W przypadku tych podmiotów jedyną podstawą ogłoszenia upadłości jest przesłanka płynnościowa uregulowana w art. 11 ust. 1 p.u. Zgodnie z tym przepisem, dłużnik jest niewypłacalny, jeżeli utracił zdolność do wykonywania swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych. A zatem, jeżeli dłużnik nie wykonuje swoich zobowiązań niepieniężnych albo wiadome jest, że dłużnik dopiero w przyszłości nie będzie w stanie wykonywać swoich zobowiązań pieniężnych, brak jest podstaw do ogłoszenia jego upadłości (por. S. Gurgul Prawo upadłościowe. Komentarz, wyd. 10, Warszawa 2016, art. 11, nb 3). Wymagalność zobowiązań ustala się odrębnie dla zobowiązań terminowych i bezterminowych. Zobowiązanie terminowe jest wymagalne z chwilą nadejścia terminu spełnienia świadczenia (np. termin płatności określony w fakturze), natomiast zobowiązanie bezterminowe staje się wymagalne niezwłocznie po wezwaniu dłużnika przez wierzyciela do jego wykonania (art. 455 k.c.).

W ramach oceny spełnienia przesłanki płynnościowej należy porównać posiadane przez dany podmiot aktywa płynne, w szczególności zapasy gotówki oraz aktywa dające się upłynnić w krótkim czasie, takie jak należności krótkoterminowe lub zapasy, z wymagalnymi zobowiązaniami (L. Bednarski, Analiza finansowa w przedsiębiorstwie, Warszawa 2007, s. 68-69). Stanowiącą podstawę ogłoszenia upadłości utratę zdolności płatniczej przez dłużnika należy oceniać pod względem finansowym. Utrata zdolności płatniczej ze względów faktycznych lub pozafinansowych nie będzie oznaczać niewypłacalności (np. osoba fizyczna wskutek urazu powypadkowego zapomina kodów dostępu do swojego rachunku bankowego; zob. Uzasadnienie projektu ustawy - Prawo restrukturyzacyjne, Druk Sejmu VII kadencji 2824, s. 65). Do stwierdzenia, że dany podmiot jest niewypłacalny w ujęciu płynnościowym, nie jest wystarczający sam fakt nieregulowania wymagalnych zobowiązań. Sam fakt braku zapłaty nie przesądza bowiem o niewypłacalności dłużnika, konieczna jest utrata zdolności do uregulowania zobowiązań, która nie może mieć charakteru chwilowego i przejściowego (S. Gurgul, Prawo upadłościowe. Prawo restrukturyzacyjne. Komentarz, Warszawa 2016, s. 41). Należy rozróżnić zaprzestanie regulowania zobowiązań od utraty zdolności do uregulowania zobowiązań. Dłużnik może bowiem posiadać wystarczające środki finansowe do zaspokojenia swoich wymagalnych zobowiązań, a fakt ich nieuregulowania może wynikać z arbitralnej decyzji o braku zapłaty. Oczywiście podmiot naraża się na konsekwencje niewywiązania się ze zobowiązań, takie jak obowiązek zapłaty odsetek za opóźnienie, przegranie postępowa sądowego i konieczność poniesienia kosztów postępowania czy poniesienie dodatkowych kosztów związanych z przymusowym dochodzeniem zapłaty – koszty egzekucyjne. Podmiot taki naraża się również na zgłoszenie przez jednego z wierzycieli wniosku o ogłoszenie upadłości.

Przesłanka niewypłacalności z art. 11 ust. 1 p.u. dotyczy wszystkich zobowiązań dłużnika, a więc zarówno cywilnoprawnych, jak i publicznoprawnych, niezależnie od tego, czy są to zobowiązania związane z działalnością gospodarczą lub zawodową dłużnika czy też prywatne (np. czynsz najmu za mieszkanie, w którym dłużnik mieszka wraz z rodziną; por. F. Zedler, w: A. Jakubecki, F. Zedler, Prawo upadłościowe i naprawcze. Komentarz, LEX 2011, art. 11, nb 5 i 6).

Definiując stan niewypłacalności ustawodawca ograniczył płynnościowe ujęcie niewypłacalności jedynie do utraty zdolności do regulowania wymagalnych zobowiązań pieniężnych. Dlatego niewykonywanie wymagalnych zobowiązań o charakterze niepieniężnym nie może być podstawą do uznania dłużnika za niewypłacalnego. Dopiero w sytuacji, gdy według ogólnych zasady odpowiedzialności kontraktowej dojdzie do przekształcenia zobowiązania niepieniężnego w pieniężne zobowiązania o charakterze odszkodowawczym, które dalej nie będzie wykonywanie przez dłużnika, wystąpi stan niewypłacalności stosownie do art. 11 ust. 1 p.u. Również niewykonywanie zobowiązań naturalnych (niezupełnych) nawet jeżeli mają charakter pieniężny, nie może stanowić podstawy do uznania dłużnika za niewypłacalnego (M. Allerhand, Prawo Upadłościowe. Komentarz, Warszawa 1991, s. 14). Takie stanowisko uzasadnione jest istotą zobowiązania naturalnego, która przejawia się w tym, że dłużnik nie ponosi odpowiedzialności za swój dług, przez co wierzyciel nie może dochodzić wykonania zobowiązania w drodze przymusu państwowego, w szczególności w ramach postępowania egzekucyjnego. Dlatego też zobowiązania naturalne nie mogą stanowić podstawy ogłoszenia upadłości, zasadniczą funkcją postepowania upadłościowego jest bowiem funkcja windykacyjna, a celem tego postępowania jest przymusowe zaspokojenie wierzycieli upadłego w jak najwyższym stopniu.

Artykuł 11 ust. 1a p.u. wprowadza domniemanie prawne wzruszalne, zgodnie z którym uważa się, że dłużnik utracił zdolność do wykonywania swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych, jeżeli opóźnienie w wykonaniu zobowiązań pieniężnych przekracza trzy miesiące. Z domniemania tego wynika, że utrata płynności przez dłużnika musi mieć charakter trwały, aby można było mówić o jego niewypłacalności. Chwilowe i przejściowe (krótkotrwałe) trudności w regulowaniu swoich zobowiązań przez dłużnika nie oznaczają jeszcze jego niewypłacalności (zob. szerzej Uzasadnienie projektu ustawy Prawo restrukturyzacyjne, Druk Sejmu VII kadencji 2824, s. 65-66). Domniemanie to stanowi ułatwienie dowodowe dla wierzyciela zgłaszającego wniosek o ogłoszenie upadłości, który po upływie trzech miesięcy od terminu wymagalności jego roszczenia nie musi wykazywać niewypłacalności dłużnika (zob. P. Zimmermann, Prawo upadłościowe. Komentarz, wyd. 4, Warszawa 2016, art. 11, nb 3). Szczególnej uwagi wymaga sytuacja, gdy przedsiębiorca nie wykonuje swoich wymagalnych zobowiązań, ponieważ uważa je za nienależne i nie uznaje obowiązku zapłaty (na temat tej problematyki zob. szerzej S. Gurgul, Prawo upadłościowe. Komentarz, wyd. 10, Warszawa 2016, art. 11, nb 3). Istotna w tym zakresie jest treść art. 12a p.u., zgodnie z którym sąd oddali wniosek o ogłoszenie upadłości złożony przez wierzyciela, jeżeli dłużnik wykaże, że wierzytelność ma w całości charakter sporny, a spór zaistniał między stronami przed złożeniem wniosku o ogłoszenie upadłości.

Ze względu na ekonomiczny charakter pojęcia niewypłacalności w ramach ujęcia płynnościowego, w praktyce gospodarczej, jak również w ramach postępowań sądowych do oceny stanu niewypłacalności wykorzystuje się dane rachunkowe upadłego przedsiębiorstwa. Podstawowe znaczenie mają więc zapisy w księgach rachunkowych oraz w sprawozdaniu finansowym. Ocena niewypłacalności dłużnika dokonywana jest z perspektyw finansowej, w szczególności z perspektywy zarządzania finansami przedsiębiorstwa, przy wykorzystaniu analizy wskaźnikowej. W ramach tej analizy dokonuje się porównania określonych składników sprawozdania finansowego (bilansu oraz rachunku zysków i strat) w celu otrzymania wskaźników obrazujących kondycje finansowe przedsiębiorstwa dłużnika, które porównuje się z wartościami bazowymi określonymi dla danego sektora gospodarki (D. Hadasik, Upadłość przedsiębiorstw w Polsce i metody jej prognozowania, Poznań 1998, s. 57 i n.). W ramach analizy wskaźnikowej wyróżnia się cztery grupy wskaźników, które dotyczą:

1) analizy płynności,

2) analizy zadłużenia,

3) analizy aktywności oraz

4) analizy rentowności.

W celu uzyskania wiarygodnej oraz pełnej oceny kondycji finansowej przedsiębiorstwa dłużnika niezbędne uwzględnienie wszystkich wskazanych analiz, przy czym kluczowe znaczenie dla oceny niewypłacalności w ujęciu płynnościowym będzie miała ocena krótkoterminowej płynności finansowej, dokonana w ramach analizy płynności.

W ramach analizy płynności stosuje się wskaźnik bieżącej płynności (ang. current ratio), wskaźnik szybki płynności (ang. quick ratio) oraz wskaźnik podwyższonej płynności (ang. cash ratio). Wskaźnik bieżącej płynności informuje, ile razy bieżące aktywa pokrywają bieżące zobowiązania firmy. Zmniejszenie wartości tak skonstruowanego wskaźnika poniżej jedności sygnalizuje brak środków na pokrycie bieżących zobowiązań i oznacza niepokojącą sytuację. Optymalna wartość tego wskaźnika powinna wynosić zawierać się w przedziela od 1,2 do 2. Wynik analizy w oparciu o wskaźnik bieżącej płynności jest optymalny, gdy majątek obrotowy (środki pieniężne, zapasy, należności krótkoterminowe oraz inwestycje krótkoterminowe) od 1,2 do 2 razy pokrywa zobowiązania krótkoterminowe. Gdy wskaźnik ten jest mniejszy niż 1, to dany podmiot ma kłopoty z płynnością finansową, czyli z terminowym regulowaniem zobowiązań. Z kolei wskaźnik szybkiej płynności obrazuje stopień pokrycia zobowiązań krótkoterminowych aktywami o dużym stopniu płynności. W ramach tego wskaźnika nie uwzględnia się zapasów oraz należności krótkoterminowych. Wskaźnik ten jest znacznie dokładniejszy niż wskaźnik bieżącej płynności. Wartość wskaźnika powinna oscylować w okolicach 1, oczywiście w praktyce jest to poziom rzadko spotykany. Dlatego za satysfakcjonujący uważa się poziom od 1 do 1,2. Gdy wskaźnik ten będzie mniejszy od 1, to pojawia się zagrożenie bieżącej zdolności przedsiębiorstwa do terminowego regulowania zobowiązań, a co za tym idzie możliwość wystąpienia niewypłacalności w ujęciu płynnościowym. Wskaźnik podwyższonej płynności określa z kolei zdolność spółki do spłacenia bieżących zobowiązań z uwzględnieniem najbardziej płynnych aktywów, których zdolność do regulacji zobowiązań jest natychmiastowa lub prawie natychmiastowa. W ramach tego wskaźnika uwzględnia się jedynie środki pieniężne oraz inne aktywa pieniężne.

Dla oceny kondycji finansowej przedsiębiorstwa istotna jest również analiza rentowności, w szczególności w oparciu o analizę wskaźnika rentowność aktywów (ang. Return on assets, ROA), który określa stosunek wielkości zysku netto, wypracowanego przez jednostkę, do wartości zaangażowanego w firmie majątku. Pokazuje on jak efektywnie dłużnik zarządza swoim majątkiem. Im wyższy poziom rentowności aktywów, tym lepsza sytuacja finansowa przedsiębiorstwa.