SPS-023-23395/11 - Stanowisko MPiPS w sprawie podwyższenia kryterium dochodowego dla osób pragnących skorzystać z pomocy finansowej ze środków pomocy społecznej

Generalną zasadą w pomocy społecznej jest, iż świadczenia pieniężne z pomocy społecznej przyznawane są w uzależnieniu od kryterium dochodowego, które obecnie dla osoby samotnie gospodarującej wynosi 477 zł, a dla osoby w rodzinie - 351 zł. Według ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (tekst jedn. Dz. U. z 2009 r. Nr 175, poz. 1362 z późn. zm.) następna weryfikacja kryteriów dochodowych przypada na rok 2012. Jednak z przedstawionej informacji Trójstronnej Komisji do Spraw Społeczno-Gospodarczych o poziomie minimum egzystencji wynika, że w przypadku osób w rodzinie poziom minimum egzystencji znalazł się powyżej kryterium dochodowego. W tej sytuacji w Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej już rozpoczęły się prace zmierzające do przygotowania propozycji podwyższenia kryteriów dochodowych oraz świadczeń pieniężnych z pomocy społecznej.

Z uwagi na obecne warunki życia ludności, będące skutkiem sytuacji na rynku cen towarów i usług, w ministerstwie dokłada się najwyższej możliwej staranności do działań zmierzających do zweryfikowania kryteriów dochodowych w sposób jak najbardziej odpowiedni do zmieniających się kosztów utrzymania. W zależności od dostępu do odpowiednich zasobów finansowych pozwalających na wprowadzenie w życie nowych rozstrzygnięć formalnoprawnych oraz od przebiegu wspomnianych powyżej prac należy spodziewać się wejścia w życie nowych rozwiązań najpóźniej w przyszłym roku, zgodnie z obowiązującymi procedurami. Obecnie można jedynie bardzo ogólnie napisać, że proponuje się wprowadzenie do dotychczasowych zasad przeprowadzania weryfikacji kwot kryterium dochodowego uprawniającego do świadczeń z pomocy społecznej oraz kwot świadczeń dodatkowej zasady gwarantującej minimalny poziom waloryzacji tych wielkości.

Pomimo zasady generalnej uzależniającej przyznanie niektórych świadczeń pieniężnych z pomocy społecznej od dochodu osób i rodzin działania pomocy społecznej mogą być działaniami podejmowanymi nie tylko z powodu niedostatku finansowego, ale także z powodu pojawiania się innych, przewidzianych w obowiązujących przepisach ryzyk socjalnych, przy czym istnieje prawna możliwość udzielania pomocy społecznej także w sytuacjach wyjątkowych, gdy posiadany dochód przekracza przewidziane prawem progi dochodowe. Tak więc pomoc społeczną przyznaje się także, zależnie od rozeznania powagi sytuacji osób i rodzin będących w potrzebie, w postaci świadczeń przyznawanych niezależnie od dochodu lub pod warunkiem ich zwrotu w całości lub w części. Dzięki temu może być przyznany specjalny zasiłek celowy w wysokości nieprzekraczającej kryterium dochodowego osoby lub rodziny, który nie podlega zwrotowi. Może też być przyznany zasiłek okresowy, zasiłek celowy lub pomoc rzeczowa, pod warunkiem zwrotu części lub całości kwoty zasiłku lub wydatków na pomoc rzeczową. W ramach tej unikalnej instytucjonalnej elastyczności działania pomocy społecznej jednym z ważniejszych instrumentów działania jest zapis w ustawie o pomocy społecznej, który mówi, iż rada gminy, w drodze uchwały, może podwyższyć kwoty uprawniające do zasiłków okresowego i celowego. Innymi równie ważnymi instrumentami są świadczenia przyznawane bez względu na dochód zainteresowanych, takie jak praca socjalna, poradnictwo specjalistyczne (w szczególności prawne, psychologiczne, rodzinne), interwencja kryzysowa.

Dodatkowo szczególnym wsparciem dla osób znajdujących się w trudnej sytuacji życiowej z całą pewnością jest pomoc realizowana w ramach programu wieloletniego "Pomoc państwa w zakresie dożywiania", który został wprowadzony ustawą z dnia 29 grudnia 2005 r. o ustanowieniu programu wieloletniego "Pomoc państwa w zakresie dożywiania" (Dz. U. z 2005 r. Nr 267, poz. 2259 z późn. zm.). W ramach programu pomocą w zakresie dożywiania objęte są: dzieci do 7. roku życia, uczniowie do czasu ukończenia szkoły ponadgimnazjalnej, a także osoby i rodziny znajdujące się w trudnej sytuacji z różnych powodów (np. ubóstwa, sieroctwa, bezdomności, bezrobocia, długotrwałej lub ciężkiej choroby, przemocy w rodzinie, wielodzietności, bezradności w sprawach opiekuńczo-wychowawczych i prowadzenia gospodarstwa domowego, zwłaszcza w rodzinach niepełnych lub wielodzietnych, zdarzenia losowego, sytuacji kryzysowej), w szczególności osoby samotne, w podeszłym wieku, chore lub niepełnosprawne, w oparciu o przyjęte w ustawie kryteria dochodowe do 150% kryterium dochodowego określonego w art. 8 ust. 1 pkt 1 i 2 ustawy o pomocy społecznej, czyli dla osoby samotnie gospodarującej - 715,50 zł, natomiast dla osoby w rodzinie - 526,50 zł W ramach realizacji programu przewidziane są następujące formy pomocy: posiłek, ze szczególnym uwzględnieniem posiłku gorącego, zasiłek celowy na zakup posiłku lub żywności, świadczenie rzeczowe w postaci produktów żywnościowych. W ramach programu organizowany jest również dowóz posiłków. Rada gminy, również w tym przypadku, może podnieść kryteria dochodowe uprawniające do korzystania z tej formy pomocy, a także określić poziom dochodu uprawniający do ponoszenia częściowej odpłatności za tę pomoc.

Mając na uwadze, że osoby i rodziny, z przyczyn od nich niezależnych, mogą mieć trudności w zapewnieniu sobie możliwości godziwego życia, nawet gdy ich dochód przekracza wysokości progów dochodowych, minister właściwy do spraw zabezpieczenia społecznego od paru lat poprzez własne inicjatywy programowe stara się udzielać nie tylko wsparcia finansowego samorządom gmin i organizacjom pozarządowym, jak również inicjować i pobudzać podejmowanie takich przedsięwzięć, które wynikają z ustawowych zadań przypisanych samorządowi gminnemu i powiatowemu. Koresponduje to z art. 3 ust. 2, zgodnie z którym zadaniem pomocy społecznej jest także zapobieganie wystąpieniu sytuacji z obszaru ryzyka socjalnego przez podejmowanie działań zmierzających do życiowego usamodzielnienia najbardziej zagrożonych niedostatkiem osób i rodzin oraz ich integracji ze środowiskiem. Umożliwia to ministrowi właściwemu do spraw zabezpieczenia społecznego, w oparciu o obowiązujące przepisy oraz konstytucyjną zasadę pomocniczości państwa (działając w oparciu o art. 23 ust. 1 pkt 7 ustawy o pomocy społecznej), opracowywać i finansować programy osłonowe, a także (na podstawie art. 23 ust. 7a) wspierać finansowo te programy w określonym przez niego obszarze pomocy społecznej. Oto przykłady takich programów, które realizowane są przez ministra pracy i polityki społecznej:

- program ministra pracy i polityki społecznej pt.: "Powrót osób bezdomnych

do społeczności", ukierunkowany na wspieranie działalności organizacji III sektora w obszarze pomocy osobom bezdomnym i zagrożonym bezdomnością;

- program ministra pracy i polityki społecznej pt.: "Aktywne formy przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu", ukierunkowany na wspieranie inicjatyw samorządów gminnych i organizacji pozarządowych w obszarze lokalnych programów aktywności osób zagrożonych wykluczeniem społecznym;

- program ministra pracy i polityki społecznej pt.: "Oparcie społeczne dla osób z zaburzeniami psychicznymi", ukierunkowany na wsparcie realizacji najlepszych projektów tworzących lokalną sieć specjalistycznej pomocy dla wskazanej grupy osób.

Pragnę także wskazać rozwiązania formalne, które już wchodzą w życie, nad którymi podjęto prace dzięki prowadzonej corocznie starannej analizie sprawozdawczości w pomocy społecznej.

Ustawą z dnia 18 marca 2011 r. o zmianie ustawy o pomocy społecznej oraz ustawy o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (Dz. U. Nr 81, poz. 440) wprowadzono zmiany umożliwiające wykorzystanie kontraktu socjalnego jako narzędzia prowadzenia pracy socjalnej nad zwiększeniem mobilizacji wśród osób, które pozostają bez pracy, do działań mających na celu wyjście z trudnej sytuacji życiowej, a w konsekwencji wejście na rynek pracy. Rozwiązania prawne polegające na możliwości kontynuowania pobierania zasiłku okresowego i celowego przez okres do dwóch miesięcy od podjęcia zatrudnienia także mają charakter aktywizujący do poszukiwania zatrudnienia przez osoby pobierające zasiłek okresowy i celowy. Dotychczas klienci korzystający z różnych form pomocy społecznej w chwili otrzymania propozycji pracy tracili wszystkie uprawnienia, co wielokrotnie zniechęcało do pójścia do pracy, tym bardziej że na czas od momentu zatrudnienia do otrzymania pierwszej pensji pozostawali bez jakiegokolwiek źródła utrzymania.

Licznie zgłaszane uwagi wielu środowisk, szczególnie pracowników ośrodków wsparcia dla osób psychicznie chorych, dotyczące zbyt krótkiego okresu (1 miesiąca z przedłużeniem do 3 miesięcy) realizacji zaplanowanego postępowania wspierająco-aktywizującego osoby z takimi schorzeniami, wskazywały na konieczność wydłużenia okresu takiego pobytu, również z uwagi na ograniczony dostęp do domów pomocy społecznej i mieszkań chronionych. Wychodząc naprzeciw oczekiwaniom specjalistów pracujących z osobami psychicznie chorymi, wydłużony został okres korzystania z miejsca całodobowego w takiej jednostce do 3 miesięcy, a w uzasadnionych przypadkach nawet do 6 miesięcy, jednak okres pobytu w ciągu roku nie może być dłuższy niż 8 miesięcy (aby zapobiec jednocześnie przebywaniu w placówce w sposób ciągły - całorocznemu lub nawet kilkuletniemu).

Umożliwiono prowadzenie rodzinnego domu pomocy społecznej przeznaczonego dla osób niepełnosprawnych w szczególności osobom z niepełnosprawnością intelektualną. Obecnie osoba/rodzina, opiekując się swoim niepełnosprawnym członkiem rodziny, może opiekować się także innymi osobami niepełnosprawnymi i otrzymywać na ten cel środki z budżetu samorządu. Jest to z pewnością rozwiązanie korzystne dla wszystkich: dla samorządu tańsze niż skierowanie osoby do domu pomocy społecznej, dla osoby - pobyt w warunkach zbliżonych do rodzinnych, dla osoby sprawującej opiekę - możliwość prowadzenia działalności gospodarczej (źródło dochodu) z jednoczesną możliwością sprawowania opieki nad swoim członkiem rodziny.

Poprawie wiedzy na temat potrzeb jednostek samorządu terytorialnego oraz rzetelnej analizy posiadanych zasobów służy wprowadzenie ustawowo podstawy do wdrożenia opracowywanych narzędzi określania potrzeb. Analiza zasobów będzie służyła jednocześnie ocenie efektywności systemu na tle lokalnej sytuacji społecznej i demograficznej z jednej strony, z drugiej zaś pozwoli na wytyczanie lokalnych kierunków zmian, a także zmian o charakterze ogólnym. W ciągu najbliższych miesięcy dopracowane zostaną przepisy w zakresie mieszkań chronionych, aby podmioty mogące prowadzić mieszkania chronione były zainteresowane rozwijaniem i utrzymywaniem tej formy pomocy społecznej. Konieczne jest określenie, w drodze rozporządzenia, rodzaju i zakresu wsparcia świadczonego w mieszkaniach chronionych oraz warunków kierowania i pobytu. Mieszkania chronione stanowią szczególnie atrakcyjną formę pomocy dla osób, które wymagają częściowego wsparcia, dzięki temu, że łączą pobyt w samodzielnym (własnym) mieszkaniu z pobytem w placówce opiekuńczo-rehabilitacyjno-leczniczej, przy stosunkowo niewielkich kosztach dla mieszkańca. Osoba przebywająca w mieszkaniu chronionym z jednej strony uczy się samodzielności w naturalnych warunkach społecznych, a z drugiej - otrzymuje niezbędne wsparcie, które umożliwia jej codzienne funkcjonowanie i zapewnia poczucie bezpieczeństwa.

Ponadto z dniem l stycznia 2015 r. ośrodek pomocy społecznej ma zatrudniać pracowników socjalnych proporcjonalnie do liczby ludności gminy w stosunku jeden pracownik socjalny zatrudniony w pełnym wymiarze czasu pracy na 2000 mieszkańców lub proporcjonalnie do liczby rodzin i osób samotnie gospodarujących, objętych pracą socjalną, w stosunku jeden pracownik socjalny zatrudniony w pełnym wymiarze czasu pracy na nie więcej niż 50 rodzin i osób samotnie gospodarujących.

Podjęta została również próba oddzielenia pracy administracyjnej ośrodka pomocy społecznej od zadań, do których został on powołany, tj. wykonywania profesjonalnej pracy socjalnej. Ma to umożliwić wprowadzenie możliwości tworzenia zespołów realizujących zadania w zakresie pracy socjalnej i integracji społecznej. W skład zespołu może wchodzić co najmniej trzech pracowników socjalnych, przy czym istnieje możliwość zatrudniania w zespołach innych specjalistów pracujących na rzecz poprawy sytuacji osób i rodzin.

Trzeba podkreślić, że w obecnych warunkach formalnoprawnych najważniejszą rolę w walce z biedą odgrywają samorządy lokalne. Mając bezpośredni kontakt ze społecznością, mogą efektywniej prowadzić m.in. jednostki organizacyjne pomocy społecznej, gdzie w oparciu o wiedzę o kondycji swoich społeczności umożliwiają skorzystanie z nieskładkowego zabezpieczenia społecznego. Istotnej i nieocenionej pomocy udzielają również organizacje pozarządowe (np. Caritas Polska, która prowadzi zbiórki pieniędzy dla ubogich i jadłodajnie, czy PKPS, który prowadzi magazyny rzeczy przeznaczonych dla najbardziej potrzebujących), Kościół katolicki, inne kościoły i związki wyznaniowe oraz osoby fizyczne i prawne. Pomimo to przezwyciężanie skutków biedy jest naprawdę trudne, gdyż instytucje odpowiedzialne za pomoc społeczną nie dysponują wystarczającymi funduszami na ten cel. Zmusza to czasem do ograniczania pomocy do sytuacji najbardziej drastycznych. Pomoc jednak nie ustaje i podejmowane są, na miarę możliwości, wszelkie działania, aby bieda w naszym kraju nie stała się wielkim społecznym problemem, pomimo ogólnoświatowego kryzysu finansowego, a także wielu konkurencyjnych decyzji w zakresie polityki społecznej, pomimo zmagań z narastającym rozwarstwieniem społecznym po roku 1989, pomimo skutków zmian ustrojowych związanych z przejściem do gospodarki społeczno-rynkowej. I chociaż pozostało jeszcze bardzo wiele do zrobienia w tej dziedzinie polityki społecznej, udaje się w Polsce na ogromną skalę złagodzić skutki biedy. Obecnie w Polsce odsetek ludności żyjącej w gospodarstwach domowych funkcjonujących poniżej minimum egzystencji nie przekracza 6% populacji kraju, przy jednoczesnym działaniu instytucji pomocy społecznej obejmującym bezpośrednim wsparciem również prawie 6% populacji oraz pośrednio (odsetek osób w rodzinach świadczeniobiorców) obejmującym prawie 10% populacji.

Konieczne wydaje się także podkreślenie, że nie tylko w rozwiązaniach formalnoprawnych tkwią przyczyny nie zawsze zgodnej z oczekiwaniami skuteczności możliwej do udzielenia instytucjonalnej i pozainstytucjonalnej odpowiedzi na stwierdzone potrzeby osób i rodzin. Można przypuszczać, że mając do dyspozycji więcej realnych środków finansowych na pomoc społeczną, odpowiedzialne za wykonywanie zadań pomocy społecznej służby uczyniłyby ją skuteczniejszą instytucją polityki społecznej państwa już dzisiaj, lepiej pomagając w przezwyciężaniu trudności życiowych osób i rodzin, z którymi nie mogą one sobie poradzić, wykorzystując własne zasoby, możliwości i uprawnienia, a konkluzję tę można odnieść także do wysiłków innych podmiotów organizujących pomoc społeczną w Polsce.