Rzewuski Maciej (red.), Zarzuty apelacyjne w procesie cywilnym

Zmiany ustrojowe z końca ubiegłego wieku skutkowały istotnymi przeobrażeniami w porządku prawa polskiego, w tym również w zakresie formuły procesu cywilnego. Odejście od zasady prawdy obiektywnej i wyraźne ograniczenie aktywnej roli sądu w zakresie postępowania dowodowego przyczyniło się do wzmocnienia zasad dyspozycyjności, kontradyktoryjności i równości stron. Pozwoliło także niejako na nowo zidentyfikować zarówno role stron postępowania, jak i zasady ich procesowej aktywności. W nowym świetle zaczęto postrzegać instytucje i środki służące ochronie praw i interesów stron procesu cywilnego oraz – generalnie – przeznaczenie i zakres tych środków.

Mimo że prawo strony do zaskarżenia orzeczenia wydanego przez sąd pierwszej instancji wpisuje się w pojęcie szerokiego prawa do rzetelnego procesu, zagadnienie to do niedawna jeszcze było materią stosunkowo słabo opracowaną w literaturze przedmiotu. Wprawdzie na przestrzeni kilku ostatnich lat pojawiły się interesujące opracowania dotyczące analizowanej problematyki, jednakże wobec znaczącej zmiany procedury cywilnej, wprowadzonej „dużą nowelizacją” w 2019 r., nie sposób uznać, aby współcześnie temat ten został wyczerpany. Ponadto, nie negując znaczenia i wagi dynamiki zmian proceduralnych, prawo strony do zaskarżenia niekorzystnego dlań rozstrzygnięcia wydaje się być uprawnieniem podatnym na uwarunkowania i modyfikacje społeczno-gospodarcze. Z tego powodu bieżąca refleksja nad tytułową materią znajduje swoje wielorakie uzasadnienie.

Uzasadnieniem takim są również nierzadko podnoszone w orzecznictwie sądów powszechnych tezy, w świetle których: „ustawodawca w żaden sposób nie opisał ani nie sprecyzował natury zarzutów, które można zresztą podnosić także w toku postępowania apelacyjnego, a więc już po wniesieniu apelacji. W przeciwieństwie do podstaw rewizyjnych lub kasacyjnych zarzuty mogą być zatem formułowane w sposób dowolny i nie muszą ściśle określać dostrzeżonych uchybień ze wskazaniem konkretnych przepisów ocenianych jako naruszone. W związku z tym, zważywszy także na nieobowiązywanie w postępowaniu apelacyjnym przymusu adwokacko-radcowskiego, dopuszczalne są zarzuty formułowane w sposób ogólny. Tym bardziej niewykluczone są zarzuty wprawdzie wytykające konkretne uchybienia, ale odbiegające od argumentacji jurydycznej, nieodnoszące się do konkretnych przepisów, nieposługujące się językiem prawniczym, pojęciami prawno-technicznymi itd. [...]. W tej sytuacji jest oczywiste, że sąd drugiej instancji musi samodzielnie dokonać jurydycznej oceny dochodzonego żądania i skonfrontowania jej z zaskarżonym orzeczeniem oraz stojącymi za nim motywami; zarzuty mają charakter pomocniczy i nie ograniczają swobody sądu” .

Prezentowana monografia wieloautorska pt. „Zarzuty apelacyjne w procesie cywilnym” jest głosem praktyków (sędziów, adwokatów, radców prawnych) i teoretyków prawa (pracowników naukowych uznanych ośrodków naukowych w kraju), dotyczącym charakteru i wymiaru zarzutów apelacyjnych w postępowaniu cywilnym. Poprzez prezentacje bogatego dorobku judykatury oraz nauki procesu cywilnego publikacja ta zawiera próbę oceny najczęściej występujących w praktyce zarzutów odwoławczych, służących obronie interesów powoda i pozwanego w aktualnej (niełatwej do interpretacji) rzeczywistości prawnej. Jest swoistym kompendium wiedzy na temat możliwości i sposobów korzystania z procesowo dopuszczalnych środków obrony przed niekorzystnymi skutkami wyroku wydanego przez sąd pierwszej instancji.

Sygnalizując problematykę zawartą w trzynastu rozdziałach tej książki, tytułem wstępu warto wskazać, że wynik procesu odwoławczego uzależniony jest w głównej mierze od obranej przez strony (często już na etapie postępowania pierwszoinstancyjnego) postawy procesowej. Zagadnienie prawem dozwolonych zarzutów apelacyjnych jest niezwykle interesujące nie tylko dla szeroko pojętej teorii prawa procesowego, która inspiruje do stawiania pytań naukowych i zachęca do poszukiwania odpowiedzi na nie, ale również (lub raczej przede wszystkim) z praktycznego punktu widzenia. Dość wskazać, że od przyjętej in concreto strategii odwoławczej stron procesowych zależeć będzie nie tylko czas trwania i przebieg postępowania drugoinstancyjnego, ale także – co najistotniejsze – efekt końcowy w postaci rozstrzygnięcia sądu odwoławczego. Zachowanie skarżącego uzależnione jest przy tym zawsze od jego woli, skorelowanej z określoną sytuacją materialnoprawną i procesową, w jakiej się znalazł.

Problematyka zarzutów apelacyjnych w procesie cywilnym jest materią na tyle obszerną i wielowątkową, że ze względu na czytelność przekazu i ramy publikacyjne ograniczona została do podstawowych i najczęściej stosowanych w praktyce zarzutów odwoławczych.

Jest poza sporem, że większość zarzutów (materialnoprawnych, procesowych i mieszanych), jak np. zarzuty: przedwczesności powództwa, przedawnienia roszczenia, potrącenia wierzytelności czy wygaśnięcia roszczenia może być skutecznie podnoszona już na etapie procesu pierwszoinstancyjnego. Z racji tego, że zagadnienie to doczekało się szczegółowych opracowań w literaturze – celem uniknięcia powtórzeń – w prezentowanym dziele świadomie opisano tylko te zarzuty, które są charakterystyczne przede wszystkim dla procesu odwoławczego. W poszczególnych rozdziałach pracy przedstawiono więc najistotniejsze zarzuty apelacyjne przysługujące stronom niezadowolonym z rozstrzygnięcia wydanego przez sąd pierwszej instancji.

W opracowaniu uwzględniono zmiany procedury cywilnej wprowadzone mocą najobszerniejszej w ostatnich latach nowelizacji k.p.c. z 4.07.2019 r., jak również – w założeniu tymczasowe – rozwiązania przyjęte w tzw. tarczach antycovidowych.

Niniejsza książka adresowana jest przede wszystkim do praktyków stosujących prawo cywilne na co dzień, w tym zwłaszcza sędziów, adwokatów i radców prawnych. Dzięki licznym odesłaniom do ugruntowanych poglądów, ale i najnowszych trendów prezentowanych w doktrynie i orzecznictwie, powinna też zainteresować teoretyków prawa procesowego. Może w końcu stanowić materiał uzupełniający dla studentów prawa i aplikantów wszystkich zawodów prawniczych.

Maciej Rzewuski