Mrowicki Marcin, Wznowienie postępowania karnego na podstawie rozstrzygnięcia Europejskiego Trybunału Praw Człowieka

„Konwencja i jej mechanizm kontrolny pozostają kluczowe dla stabilności i bezpieczeństwa społeczności państw Rady Europy i innych. W tych trudnych czasach, gdy wartości leżące u podstaw Konwencji i całej Organizacji są coraz częściej kwestionowane, staje się jeszcze bardziej istotne posiadanie niezależnego organu sądowego dającego ofiarom możliwość naprawienia szkody oraz utrzymywanie wyraźnej linii zasad aby przypominać państwom o ich zobowiązaniach w ten sposób nieustannie dążąc do stałej pracy nad konsolidacją i naprawą bliźniaczych i wzajemnie powiązanych fundamentów społeczeństwa europejskiego, czyli demokracji i rządów prawa”.

G. Raimondi, Kopenhaga, 12 kwietnia 2018 r.

Ratyfikacja Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności stanowiła niezwykle ważny krok w historii polskiej procedury karnej. Skutkowała ona m.in. koniecznością dostosowania polskiego Kodeksu postępowania karnego do nowej multicentrycznej rzeczywistości prawnej , tak by rozstrzygnięcie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka stwierdzające naruszenie Konwencji mogło być skuteczne, pozwalając jednostce na przywrócenie stanu sprzed naruszenia. O związaniu państw rozstrzygnięciami ETPC decyduje m.in. art. 46 ust. 1 Konwencji, ale również wysokie miejsce, zaraz za Konstytucją, ratyfikowanych umów międzynarodowych w hierarchii źródeł prawa, co wynika bezpośrednio z art. 91 Konstytucji RP.

Prawo międzynarodowe wzmacnia tu pozycję jednostki, która bezskutecznie poszukiwała ochrony swoich praw i wolności w kraju. Pozwala to jej wrócić do postępowania krajowego z rozstrzygnięciem organu międzynarodowego, które może stanowić podstawę wznowienia postępowania. Wznowienie postępowania karnego na podstawie rozstrzygnięcia ETPC daje jednostce szansę na rozpoznanie jej sprawy na nowo z poszanowaniem standardów strasburskich w zakresie prawa materialnego czy też procedury, prowadząc do wyeliminowania pomyłek sądowych. Tytułowe zagadnienie ma zatem bardzo istotne znaczenie z punktu widzenia ochrony praw człowieka.

O wyborze tematu rozprawy przesądziło kilka zasadniczych argumentów.

Po pierwsze, wznowienie postępowania karnego na podstawie rozstrzygnięcia Europejskiego Trybunału Praw Człowieka ma bardzo istotne znaczenie praktyczne. Wprost bowiem przekłada się na sytuację prawną jednostki i stanowi niezwykle ważki aspekt działalności orzeczniczej sądów powszechnych i Sądu Najwyższego. W ocenie Trybunału strasburskiego jest ono najwłaściwszym możliwym środkiem przywrócenia stanu sprzed naruszenia . Nie można bowiem mówić o pełnym wykonaniu rozstrzygnięcia ETPC (w szczególności w zakresie naruszeń art. 6 i 13 Konwencji) bez wznowienia postępowania . Wskazuje na to również ewolucja stanowiska Trybunału strasburskiego w zakresie wskazywania środków indywidualnych wykonania swoich wyroków, począwszy od zachwalania korzyści płynących ze wznawiania postępowań karnych aż po zalecanie tego środka jako najbardziej odpowiedniej drogi do usunięcia naruszenia.

Po drugie, poprawnie funkcjonujący system wykonywania rozstrzygnięć ETPC świadczy o tym, jaki jest stosunek Rzeczpospolitej Polski do kwestii realizacji zasady ustrojowej przestrzegania prawa międzynarodowego oraz poszanowania praw i wolności jednostki. Nie jest to wyłącznie kwestia wypełniania zobowiązań prawnomiędzynarodowych, ale zasada wynikająca bezpośrednio z Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Ponadto z uwagi na charakter rozstrzygnięć ETPC (brak skutku kasatoryjnego) – nie uchylają ani nie unieważniają aktów prawnych (w tym orzeczeń sądów krajowych) uznanych za niezgodne z Konwencją – istnieje konieczność zapewnienia ich wykonania w kraju.

Po trzecie, tytułowe zagadnienie jest również złożone pod względem teoretycznym. Temat pracy znajduje się na styku prawa międzynarodowego publicznego w zakresie obowiązku kraju wykonania ciążących na nim zobowiązań prawnomiędzynarodowych wynikających z podpisania Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i poddania się jurysdykcji Trybunału strasburskiego oraz postępowania karnego toczącego się na podstawie przepisów krajowych. Konieczna jest więc z jednej strony analiza zagadnień z zakresu prawa konstytucyjnego oraz prawa międzynarodowego publicznego, ze szczególnym uwzględnieniem standardów Europejskiej Konwencji Praw Człowieka oraz dokumentów soft law przyjętych przez organy Rady Europy. Z drugiej strony należy uwzględnić doktrynę i judykaturę sądów krajowych w zakresie postępowania karnego i instytucji wznowienia. Sądy stoją bardzo często przed dylematem, jak postąpić w sytuacji kolizji ratyfikowanej umowy międzynarodowej i ustawy. Konstytucyjne rozwiązania wskazują na prymat tej pierwszej. Jednocześnie, biorąc pod uwagę wyjątkowy charakter tego nadzwyczajnego środka zaskarżenia, jakim jest wniosek o wznowienie postępowania karnego, należy stosować go ostrożnie, stosując wykładnię zawężającą.

Po czwarte, o wyborze tytułowego zagadnienia zadecydowały wyniki kwerendy bibliograficznej. Kwestia wznowienia postępowania karnego na podstawie rozstrzygnięcia ETPC jest podejmowana w literaturze zupełnie sporadycznie i najczęściej fragmentarycznie, przy okazji omawiania czy to środków indywidualnych wykonania wyroków ETPC, czy też samodzielności jurysdykcyjnej sądu karnego. Niedostatek aktywności badawczej w obrębie tytułowego zagadnienia jest ewidentny, zauważalna jest wręcz dysproporcja pomiędzy wagą problematyki a dorobkiem doktryny.

Nie bez znaczenia jest tu również fakt, iż od czasu całościowego opracowania instytucji wznowienia postępowania karnego przez M. Biłyja i A. Murzynowskiego w 1980 r. nie wydano monografii analizującej wznowienie postępowania na tle rozwiązań przyjętych w nowym Kodeksie postępowania karnego. Kwestia błędów faktycznych i prawnych, w tym niesłusznych skazań, wywołuje jednak wciąż duże emocje . Sam wniosek o wznowienie uznawany jest przez obrońców praw człowieka jako nieskuteczny w praktyce i niezwykle rzadko uwzględniany przez sądy, choć w istocie powinien on stanowić podstawowy środek kwestionowania niesłusznego skazania czy usunięcia pomyłek sądowych .

Problematyka wznowienia postępowania karnego na podstawie rozstrzygnięcia ETPC jest zatem atrakcyjnym pod względem teoretycznym obszarem dociekań naukowych, zagadnieniem ważkim dla wymiaru sprawiedliwości, a przy tym wątkiem rzadko podejmowanym w nauce procesu karnego.

Niniejsza praca stanowi próbę kompleksowej analizy wielooaspektowego zagadnienia wznowienia postępowania karnego na podstawie rozstrzygnięcia ETPC. Generalnym założeniem jest jego zaprezentowanie na szerokim tle: normatywnym, dogmatycznym, historycznym, pragmatycznym i komparatystycznym. Celem jest również ocena istniejącego rozwiązania normatywnego w zakresie wznowienia na podstawie rozstrzygnięcia Europejskiego Trybunału Praw Człowieka oraz przedstawienie propozycji rozwiązania najistotniejszych problemów interpretacyjnych w tym zakresie. Chodzi również o teoretyczne i całościowe usystematyzowanie wszystkich kwestii związanych z tym zagadnieniem. Spośród wielu wątków problemowych, które już teraz można zasygnalizować pojawiają się następujące pytania: jakie cechy modelowe wykazuje polska instytucja wznowienia w ujęciu europejskim; jak Trybunał strasburski podchodzi do kwestii wznowienia; które rozstrzygnięcia ETPC stanowią prejudykaty dla sądów karnych; jak należy rozumieć „potrzebę” wznowienia (art. 540 § 3 k.p.k.); czy wskazana „potrzeba” zachodzi w sprawach innych oskarżonych, którzy znaleźli się w analogicznej sytuacji procesowej co skarżący; czy rozstrzygnięcia ETPC wydane w sprawach przeciwko innym niż Polska państwom mogą stanowić podstawę wznowienia; czy procedura wznowienia wymaga zmian.

W rozważaniach zawartych w pracy wykorzystano przede wszystkim metodę dogmatycznej analizy obowiązujących unormowań prawa karnego procesowego, a niejednokrotnie również prawa konstytucyjnego i międzynarodowego publicznego. Materiał normatywny tym samym nie mógł zostać ograniczony tylko do postępowania karnego. Przez metodę dogmatycznej analizy należy rozumieć metodę logiczno-językową, łączącą w sobie egzegezę określonych przepisów prawa (krajowego i międzynarodowego) oraz ocenę istniejących rozwiązań, w tym formułowanie postulatów de lege lata i de lege ferenda . W pracy uwzględniono takie elementy metody dogmatycznej jak: opis i systematyzacja norm prawnych, wykładnia prawa, ustalanie i definiowanie pojęć, analiza praktyki stosowania prawa oraz jego doskonalenie.

W pracy wykorzystano również, choć w ograniczonym zakresie, analizę historycznoprawną, uwzględniając główne kierunki zmian normatywnych i podstawowe tendencje legislacyjne. Praca ma charakter teoretyczny, nie przeprowadzono więc badań empirycznych praktyki stosowania prawa. W celu wzbogacenia wywodu starano się jednak zobrazować praktykę, jaka kształtuje się pod rządami k.p.k. z 1997 r., wykorzystując w szerokim zakresie orzecznictwo Sądu Najwyższego.

Niniejsza praca ma również charakter prawnoporównawczy. Jednym z jej głównych celów jest analiza tytułowego zagadnienia i rozwiązanie pojawiających się problemów i wątpliwości w odniesieniu do prawa polskiego na tle rozwiązań przyjętych w innych krajach. Zebrany materiał służy czynieniu uwag i spostrzeżeń prawnoporównawczych, a następnie odniesieniu ich do rozwiązań polskich . Zrezygnowano natomiast z odwołania się do rozwiązań przyjętych w anglosaskim procesie karnym, przede wszystkim z uwagi na zasadniczo odmienny tryb podejmowania rozstrzygnięć w przedmiocie odpowiedzialności karnej i poważne różnice w zakresie systemu kontroli odwoławczej orzeczeń.

Praca składa się z 8 rozdziałów, a jej struktura jest wynikiem przyjętego toku rozważań.

Rozdział I poświęcony jest istocie i charakterowi prawnemu wznowienia postępowania karnego. Jego celem jest zdefiniowanie wznowienia, a także ukazanie go na tle konkurujących zasad: prawdy materialnej, stabilności prawomocnych orzeczeń sądowych, szybkości postępowania, domniemania niewinności oraz prawa do obrony. Uwzględnienie tych pięciu zasad, a także porównanie systemowe z ujęciem wznowienia postępowania cywilnego, pozwala na wysunięcie wniosków mających istotne znaczenie dla dalszych bardziej szczegółowych rozważań. Nie bez znaczenia jest również określenie przedmiotu wznowienia postępowania karnego, a także ukazanie wznowienia postępowania na podstawie rozstrzygnięcia ETPC na tle innych podstaw wznowienia.

Ponieważ kształtowanie się i ewolucja instytucji wznowienia postępowania karnego doczekały się kompleksowego opracowania w literaturze przedmiotu , w rozdziale II została przedstawiona analiza tego zagadnienia ograniczona jedynie do wznowienia postępowania karnego na podstawie art. 540 § 3 k.p.k. – podstawy nowej i znanej dopiero Kodeksowi postępowania karnego z 1997 r. w związku z przyjęciem jurysdykcji Trybunału strasburskiego w 1993 r. Nie bez znaczenia dla rozumienia i rozwoju tej instytucji są również działania oraz akty prawne wydawane przez Radę Europy i jej organy (Komitet Ministrów, Zgromadzenie Parlamentarne) podkreślające znaczenie wznowienia postępowania karnego na podstawie rozstrzygnięcia ETPC.

Rozdział III koncentruje się na analizie prawnoporównawczej na podstawie rozwiązań funkcjonujących w tym zakresie w innych krajach – państwach członkowskich Rady Europy. Analiza stanów prawnych pozwala na ukazanie różnych modeli funkcjonujących w Europie, wskazanie miejsca Polski oraz możliwych innych rozwiązań, które mogą stanowić inspirację dla polskiego ustawodawcy.

Kolejne trzy rozdziały poświęcone są przesłankom wznowienia postępowania karnego na podstawie rozstrzygnięcia ETPC. W rozdziale IV rozważania skupiają się na organie międzynarodowym w rozumieniu art. 540 § 3 k.p.k., tj. na Europejskim Trybunale Praw Człowieka. Interesująca jest również ewolucja stanowiska samego Trybunału strasburskiego w zakresie wskazywania sposobu wykonania jego orzeczeń oraz konsekwencji zamieszczenia klauzuli wznowieniowej w wyroku. Powyższe nie pozostaje bez wpływu na polską judykaturę. Rozdział ten ukazuje całą złożoność prawnomiędzynarodowych zagadnień związanych ze wznowieniem postępowania karnego na tej podstawie.

Rozdział V koncentruje się na analizie i zdekodowaniu pojęcia „rozstrzygnięcie ETPC” poprzez zbadanie charakteru prawnego kolejnych rozstrzygnięć Trybunału (w szczególności wyroków i decyzji) oraz ich mocy wiążącej. Pozwala to na ustalenie, które z rozstrzygnięć Trybunału stanowią prejudykat w procesie karnym i są brane pod uwagę przy analizie potrzeby wznowienia przez sąd krajowy.

Rozdział VI poświęcony został analizie przesłanki „potrzeby” wznowienia postępowania karnego na podstawie rozstrzygnięcia ETPC. Rozważania skupiają się m.in. na rozumieniu tego pojęcia i znaczeniu nadanemu mu przez sądy powszechne i Sąd Najwyższy. Poruszona została kwestia, czy taka potrzeba zachodzi w sytuacji wydania rozstrzygnięcia ze skargi innej osoby w analogicznym stanie faktycznym i prawnym, a także czy taka potrzeba zajdzie również na podstawie rozstrzygnięcia ETPC przeciwko innemu państwu. Istotne jest także zbadanie możliwości wznowienia postępowania o odszkodowanie z tytułu niewątpliwie niesłusznego tymczasowego aresztowania.

Wreszcie w rozdziale VII został przedstawiony przebieg postępowania o wznowienie na podstawie rozstrzygnięcia ETPC oraz związana z tym problematyka. Rozdział ten składa się z trzech części, faz postępowania: postępowanie poprzedzające wydanie decyzji (postępowanie wstępne), postępowanie związane z podjęciem decyzji dotyczącej wznowienia procesu karnego (postępowanie wznowieniowe) oraz postępowanie wznowione.

Kompleksowe ujęcie tytułowego zagadnienia nie jest możliwe bez przyjrzenia się rozwiązaniom przyjętym w postępowaniu cywilnym i sądowoadministracyjnym. Chodzi tu m.in. o charakterystykę obu procedur, zasad nimi rządzących i wynikających zeń skutków. Pozwala to wyprowadzić wnioski dla procedury karnej. Powinien bowiem istnieć jeden spójny system wznowienia postępowania na podstawie rozstrzygnięcia ETPC, a istniejące rozbieżności powinny wynikać ze specyfiki danej procedury. Tego dotyczą rozważania w rozdziale VIII.

Bez wsparcia wielu osób niniejsza praca by nie powstała. Z tej okazji chciałbym podziękować Panu Profesorowi Jackowi Kosonodze za wielogodzinne spotkania i dyskusje, które były niezwykle inspirujące naukowo i stanowiły dla mnie nieocenioną pomoc. Struktura niniejszej pracy ewoluowała, a jednym z najważniejszych punktów zwrotnych było zaprezentowanie jej na spotkaniu Katedry Prawa Karnego Uczelni Łazarskiego dzięki uprzejmości Pana Profesora Ryszarda A. Stefańskiego, co skutkowało niezwykle konstruktywną i inspirującą wymianą poglądów.

Bez życzliwości i wsparcia moich współpracowników z Zespołu Prawa Karnego w Biurze Rzecznika Praw Obywatelskich: Pana Dyrektora dr. Marka Łukaszuka oraz Pani Dyrektor dr hab. Marty Kolendowskiej-Matejczuk z pewnością pisanie tej pracy byłoby o wiele trudniejsze.

Pracy tej nigdy bym nie napisał bez wyrozumiałości mojej ukochanej żony Dagmary, której w tym miejscu chciałbym z całego serca podziękować.