Pannert Maciej, Wpływ upadłości likwidacyjnej na wykonywanie zobowiązań z umów wzajemnych

1. Prowadzenie działalności gospodarczej i - co się z tym wiąże - aktywne uczestnictwo w obrocie gospodarczym z reguły obarczone są mniejszym lub większym ryzykiem niepowodzenia. Niewypłacalność przedsiębiorcy nie jest zatem zjawiskiem nadzwyczajnym w gospodarce wolnorynkowej, a można by rzec możliwym scenariuszem świadomie podjętego ryzyka, związanego z uczestnictwem w grze rynkowej. Skala niewypłacalności nie jest zaś wartością stałą, lecz w znacznym stopniu uzależnioną od aktualnej fazy cyklu koniunkturalnego. Oczywiste jest, iż faza dekoniunktury sprzyja niewypłacalności przedsiębiorców, natomiast faza koniunktury na odwrót, pomaga osiągać dobre wyniki zarówno mikro- jak i makroekonomiczne.

Niewypłacalność przedsiębiorcy-dłużnika, co oczywiste, jest stanem niekorzystnym zarówno dla niego, jak również, a może przede wszystkim, dla jego wierzycieli. Z tej też przyczyny zarówno zagraniczne, jak i krajowe ustawodawstwo dysponuje normatywnym instrumentarium, które obejmując ochroną wszystkich wierzycieli niewypłacalnego dłużnika, z założenia pozwala im na jednoczesne i równomierne zaspokojenie swoich roszczeń z całego jego majątku przy uwzględnieniu specyfiki i złożoności więzi obligacyjnych, jakich był on podmiotem. Na gruncie polskiego systemu prawnego materię tę regulują przepisy ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. - Prawo upadłościowe i naprawcze (tekst jedn.: Dz. U. z 2009 r. Nr 175, poz. 1361 z późn. zm.). Ustawa ta wyznacza zatem zasady wspólnego dochodzenia roszczeń przez wszystkich wierzycieli niewypłacalnego dłużnika, w ramach prowadzonego na jej podstawie, w trybie likwidacyjnym lub układowym, postępowania upadłościowego.

2. Z pewnością podstawowe znaczenie dla tworzenia się więzi obligacyjnych, a tym samym dla organizacji wymiany dóbr i usług w obrocie gospodarczym mają kontrakty synallagmatyczne, czyli inaczej - umowy wzajemne oparte o zasadę do ut des. Kontrakty te, kreując szczególną relację między świadczeniami stron (jedno świadczenie stanowi odpowiednik drugiego), są przede wszystkim źródłem zobowiązań, których wykonywanie podlega na gruncie przepisów prawa cywilnego szczególnemu reżimowi, określonemu tak przez ogólną zasadę pacta sunt servanda, jak również przez zasadę jednoczesnego spełnienia świadczeń (z ręki do ręki) oraz zasadę ekwiwalentności.

3. Jeśli zatem wierzytelności wobec niewypłacalnego dłużnika mają być w ramach postępowania upadłościowego, prowadzonego zwłaszcza w trybie likwidacyjnym, zaspokajane jednocześnie - to utrzymanie więzi obligacyjnych upadłego w nienaruszonym stanie z pewnością uniemożliwiałoby realizację tego założenia. Z istoty analizowanego postępowania wynika bowiem, iż dochodzone w jego ramach roszczenia wierzycieli nie będą mogły być zaspokojone w całości, a jedynie proporcjonalnie.

Przedmiotem niniejszego opracowania jest więc ustalenie dopuszczalnego, na gruncie przepisów prawa upadłościowego i naprawczego, zakresu ingerencji w wyznaczone prawem cywilnym zasady wykonywania zobowiązań wynikających z umów wzajemnych. Analizie zostaną poddane zarówno te regulacje, które wiążą z otwarciem postępowania upadłościowego określone skutki materialnoprawne, jak i te, które przyznają organom postępowania upadłościowego określone w tym zakresie kompetencje (zwłaszcza art. 98 p.u.n.). Innymi słowy, celem jest ustalenie, jakie umowy w ramach postępowania upadłościowego prowadzonego przede wszystkim w trybie likwidacyjnym ulegają rozwiązaniu z mocy prawa, jakie modyfikacji, jakie pozostają nienaruszone, a los których jest uzależniony od decyzji organów postępowania. W konsekwencji pozwoli to określić faktyczny zakres ochrony interesów strony umowy wzajemnej w postępowaniu upadłościowym jej kontrahenta. Interesującym zagadnieniem jest zatem ustalenie, czy strona wypłacalna będzie mogła żądać wykonania zobowiązania w pełnym zakresie, czy też może liczyć jedynie na kwotę wynikającą z podziału masy upadłościowej. Podobnie przedstawia się problem w sferze roszczenia odszkodowawczego.

Można postawić tezę, że ustawowa ingerencja w cywilnoprawne zasady rządzące wykonywaniem zobowiązań z umów wzajemnych jest konieczna w postępowaniu upadłościowym, o ile jest wyważona, to znaczy służy budowie masy upadłościowej, nie prowadząc przy tym do nadmiernego obciążenia kosztami tego procesu kontrahenta upadłego z umowy wzajemnej, względem pozostałych jego wierzycieli.

Podejmowane w ramach kolejnych rozdziałów niniejszej monografii rozważania, w oparciu przede wszystkim o metodę formalno-dogmatyczną i porównawczą, z uwzględnieniem także orzecznictwa krajowego, jak i zagranicznego, będą więc próbą odpowiedzi na pytanie, czy polskiemu ustawodawcy udało się określić zasady wyważonej ingerencji - albo inaczej mówiąc - ingerencji optymalnego kompromisu.

Dla uzyskania odpowiedniej płaszczyzny badawczej, należało odnieść się do rozwiązań, jakie przyjęto na gruncie zagranicznych ustaw upadłościowych, wykorzystując wypracowany na ich podstawie dorobek tak doktryny, jak i orzecznictwa. Szczególnie interesującym materiałem analitycznym są z pewnością ustawy kręgu germańskiego (Austrii, Niemiec i Szwajcarii). Powodów, dla których warto prześledzić ich materiał normatywny w kontekście rozważań natury komparatystycznej, jest kilka. Przede wszystkim należy zwrócić uwagę na to, że niemiecka ustawa o niewypłacalności (Insolvenzordnung z 5 października 1994) , która zastąpiła obowiązujące od 1877 r. prawo upadłościowe i od 1934 r. prawo układowe , stanowiła niejako wzór dla polskiego ustawodawcy przy tworzeniu prawa upadłościowego i naprawczego. Austriacka ustawa prawo upadłościowe ma z kolei bardzo podobną konstrukcję do polskiego prawa upadłościowego z 1934 r. Szwajcarską ustawę upadłościową cechuje natomiast największy indywidualizm przyjętych na jej gruncie rozwiązań normatywnych, a także fakt, iż jako jedyna w tym gronie pozostaje poza obszarem prawnym Unii Europejskiej.

Analiza komparatystyczna analogicznych unormowań powołanych ustaw powinna zatem wydatnie poszerzyć horyzont badawczy pracy, a przede wszystkim ułatwić ocenę przyjętych przez polskiego ustawodawcę rozwiązań. Materia komparatystyczna została zatem wykorzystana przy analizie poruszanych zagadnień i regulacji prawnych bez wyraźnego jej wyodrębnienia w strukturze dysertacji.

4. W celu zachowania spójności wywodu struktura treści opracowania ukształtowana została w przedstawiony poniżej sposób.

W ramach pierwszego rozdziału, który stanowi wprowadzenie w zakres problematyki badawczej, analizie zostaną poddane kluczowe dla rozważań pracy pojęcia. Podjęta zostanie też próba ustalenia znaczenia terminu "upadłość", zarówno w ujęciu szerokim, jak i węższym w odniesieniu do specyfiki każdej z procedur postępowania upadłościowego. Zostaną także wskazane charakterystyczne cechy umów wzajemnych jako kontraktów dwustronnie zobowiązujących, z określeniem szczególnego cywilnoprawnego reżimu wykonywania wynikających z nich zobowiązań. Konieczne będzie również przytoczenie aksjologii, która legła u podstaw unormowań prawa upadłościowego i naprawczego regulujących wpływ ogłoszenia upadłości na wykonywanie zobowiązań z umów wzajemnych upadłego. Na tej też podstawie zostanie wskazany główny kierunek badawczy niniejszego opracowania, którym jest tryb likwidacyjny postępowania upadłościowego, jako oddziałujący na sytuację prawną wypłacalnej strony z umowy wzajemnej w niepomiernie szerszym zakresie niż procedura układowa.

Rozdziały drugi i trzeci zostaną poświęcone zagadnieniom związanym z procesem realizacji przez syndyka przyznanych mu przepisem art. 98 p.u.n. uprawnień do wykonania lub odstąpienia od umowy wzajemnej, której stroną jest upadły. Należy przy tym podkreślić, że powołana regulacja tworzy ogólny - można by rzec - schemat wykonywania w upadłości likwidacyjnej zobowiązań z umów wzajemnych.

W rozdziale drugim będą analizowane wskazane w art. 98 ust. 1 p.u.n. przesłanki powstania wspomnianych uprawnień syndyka. W ramach prowadzonych w przedmiotowym zakresie rozważań zostanie podjęta nie tylko próba wyjaśnienia sensu pojęć "niewykonania zobowiązań w całości lub w części", którymi posłużył się ustawodawca, konstruując treść art. 98 ust. 1 p.u.n., ale przede wszystkim określenia relacji, jakie zachodzą między nimi. Rozważania tego rozdziału dotkną także zagadnień pozycji prawnej syndyka, upadłego i masy upadłościowej. Poczynienie w tym zakresie niezbędnych ustaleń pozwoli przesądzić, co to oznacza, że syndyk wykonuje umowę upadłego bądź od niej odstępuje. Wymaga bowiem rozstrzygnięcia kwestia, czy syndyk staje się stroną umowy w miejsce upadłego, czy może mamy tu do czynienia z inną relacją podmiotową.

W rozdziale trzecim uwaga zostanie skupiona głównie na skutkach wykonania przez syndyka uprawnień przyznanych mu przepisem art. 98 p.u.n. Podjęta zostanie więc próba ustalenia, z jakim skutkiem syndyk odstępuje od umowy wzajemnej w postępowaniu upadłościowym. Czy czyni to z mocą wsteczną, a zatem ze skutkiem ex tunc, czy jednak na przyszłość - ze skutkiem ex nunc? W przypadku zaś decyzji syndyka o wykonaniu umowy istotne znaczenie ma to, czy syndyk będzie zobowiązany wykonać umowę zgodnie z jej pierwotną treścią. W tym kontekście jako ciekawa jawi się kwestia możliwości skorzystania przez wypłacalną stronę umowy z takich uprawnień jak powstrzymanie się ze spełnieniem świadczenia czy odstąpienie od umowy, które strona nabyła jeszcze przed ogłoszeniem upadłości jej kontrahenta. Podobnie zastanawiająca jest tu także skuteczność klauzul umownych, które przewidywałyby inny sposób zakończenia umownego stosunku prawnego, niż to przewiduje ustawa upadłościowa.

Rozdziały czwarty, piąty i szósty zostaną poświęcone wyszczególnionym przepisami art. 100-115 p.u.n. umowom wzajemnym, co do których przewidziano szereg odstępstw od wyznaczonej art. 98 p.u.n. reguły wykonywania zobowiązań z umów wzajemnych. Należy w tym miejscu wyjaśnić, że z różnych przyczyn - wynikających tak ze specyfiki konkretnych umów wzajemnych (zwłaszcza tych, które są źródłem stosunków prawnych o charakterze trwałym), jak również z konieczności ochrony stabilności obrotu gospodarczego czy wreszcie z faktu utraty przez upadłego możliwości dysponowania majątkiem tworzącym masę - może wynikać potrzeba ukształtowania w inny sposób, niż to przewiduje art. 98 p.u.n., wpływu upadłości likwidacyjnej na wykonywanie umowy wzajemnej. Wskazanie więc zakresu możliwych odstępstw od zasady określonej w art. 98 p.u.n., jak również próba ustalenia wspólnego mianownika dla uregulowanych przez ustawodawcę w sposób szczegółowy umów wzajemnych, w kontekście wpływu, jakie na ich los wywrze upadłość likwidacyjna jednej ze stron, będą przedmiotem badań kolejnych rozdziałów niniejszej monografii.

Analiza wyszczególnionych ustawą umów nie zostanie w ramach opracowania oparta na ich taksatywnym wyliczeniu, ale - jak już wspomniano - osią rozważań będzie wspólny dla wykonywania określonych umów wzajemnych skutek upadłości likwidacyjnej. Trzeba mieć bowiem świadomość, że często umowy o różnym charakterze mogą być objęte takim samym lub podobnym skutkiem ogłoszenia upadłości likwidacyjnej jednej z ich stron, o ile będą się znajdowały w wyznaczonych przepisami art. 100-115 p.u.n. konfiguracjach podmiotowo-przedmiotowych.

W rozdziale czwartym zostaną zatem omówione umowy, które wygasają z mocy prawa w postępowaniu upadłościowym albo od których syndyk może odstąpić na podstawie postanowienia sędziego-komisarza bądź za jego zgodą. Wspólnym mianownikiem jest tu więc jednostronna, instytucjonalna ingerencja w zasadę pacta sunt servanda.

W rozdziale piątym przedmiotem analizy będą umowy, które wygasają z woli stron. Wspólną płaszczyznę stanowi tu z kolei uzależnienie bytu umowy także od woli strony wypłacalnej. Uprawnionym do odstąpienia czy wypowiedzenia umowy będzie bowiem zarówno strona wypłacalna, jak i syndyk, a niekiedy także sam upadły.

W ostatnim, szóstym rozdziale zostaną omówione umowy, wobec których prawo upadłościowe i naprawcze zajmuje neutralne stanowisko. Umowy te muszą być zatem wykonywane zgodnie z ich pierwotną treścią. Na marginesie należy w tym miejscu zaznaczyć, że będą to umowy o istotnej doniosłości dla obrotu gospodarczego, przy których ingerencja w proces ich wykonywania mogłaby wyrządzić więcej szkody dla stabilności rynku niż korzyści dla masy upadłości.

W uwagach końcowych nastąpi podsumowanie przeprowadzonych badań i - co się z tym wiąże - podjęta zostanie próba odpowiedzi na pytanie, czy polskiemu ustawodawcy na gruncie prawa upadłościowego i naprawczego udało się określić ramy ustawowej ingerencji w cywilnoprawne zasady rządzące wykonywaniem zobowiązań z umów wzajemnych, w sposób, który odpowiadałby zaproponowanej definicji ingerencji optymalnego kompromisu.