Swaczyna Bartłomiej, Warunkowe czynności prawne

Dokonując czynności prawej, strony nierzadko są zainteresowane ukształtowaniem jej skutków z uwzględnieniem możliwego przyszłego biegu wydarzeń, który będzie istotny dla realizacji zamierzonych przez nie celów. Ustanowieniu takiego powiązania służy instytucja warunku umożliwiająca uzależnienie powstania bądź ustania skutków czynności prawnej od zdarzenia przyszłego i niepewnego.

Problematyka warunkowych czynności prawnych odgrywa istotną rolę w obrocie prawnym. W ostatnich latach jej znaczenie nawet przybiera na sile, o czym świadczy zwiększająca się liczba publikowanych orzeczeń dotyczących warunku. Jest to zapewne konsekwencją coraz większego skomplikowania stosunków społecznych, przede wszystkim w obrocie gospodarczym, dla których kształtu nierzadko rozstrzygający jest możliwy rozwój wydarzeń w przyszłości.

Wspomnianemu wzrostowi znaczenia warunku w obrocie prawnym nie towarzyszyło dotychczas adekwatne do znaczenia tej problematyki zainteresowanie ze strony doktryny prawa cywilnego. Zagadnienia jurydyczne, powstające przy dokonywaniu warunkowych czynności prawnych, były całościowo omawiane jedynie w komentarzach, systemach i podręcznikach do części ogólnej prawa cywilnego. Rozważania poświęcone poszczególnym problemom powstającym na tym tle były również stosunkowo nieliczne. Wiele zagadnień dotychczas w ogóle nie zostało podjętych w polskim piśmiennictwie. Zarysowany stan badań nad warunkowymi czynnościami prawnymi w polskim prawie cywilnym uzasadnia podjęcie w niniejszej rozprawie próby monograficznego opracowania tej problematyki.

Rozważania zawarte w niniejszej pracy zostały poświęcone przede wszystkim warunkowi w obowiązującym prawie polskim. Problematyka ta została omówiona w pierwszych pięciu rozdziałach książki. Zwarte w nich nawiązania do obcych systemów prawnych mają na celu sformułowanie zadowalającego rozwiązania zagadnień jurydycznych powstających pod rządami prawa polskiego. Piśmiennictwo i judykatura ukształtowane w odniesieniu do praw innych państw z jednej strony były pomocne przy identyfikacji problemów rodzących się w związku z dokonaniem czynności prawnej pod warunkiem. Z drugiej zaś strony - w tych kwestiach, w których poszczególne zagadnienia były uregulowane podobnie do prawa polskiego - stanowiły źródło inspiracji przy poszukiwaniu rozwiązań powstających na tym tle kwestii jurydycznych. Zawarte w rozważaniach o warunku w obowiązującym prawie polskim uwagi prawnoporównawcze nie mają zatem charakteru systematycznej prezentacji regulacji warunku przyjętej w obcych systemach prawnych. Ich charakter i zakres determinuje cel prowadzonych w tej części książki badań: wykładnia przepisów prawa polskiego. Ze względu na podobieństwo regulacji warunku w prawie niemieckim i szwajcarskim do rozwiązań przyjętych przez polskiego ustawodawcę doktryna i judykatura ukształtowana pod rządami tych dwóch systemów prawnych w największym stopniu odcisnęły piętno na zawartych tej części książki uwagach prawnoporównawczych.

Zdefiniowanie głównego celu niniejszej rozprawy jako analizy przepisów obowiązującego prawa polskiego przesądza także o charakterze i zakresie nawiązań do historii prawa. Przede wszystkim formuła ta nie obejmuje systematycznego przedstawienia historycznego rozwoju instytucji warunku. Występujące w książce uwagi historycznoprawne, sięgające przede wszystkim do prawa rzymskiego, są więc z reguły stosunkowo nieliczne i odnoszą się tylko do niektórych zagadnień. Wyjątek stanowią zawarte w rozdziale pierwszym rozważania poświęcone genezie warunku w prawie polskim, w ramach których przedstawiono rozwój regulacji tej instytucji począwszy od Kodeksu zobowiązań. Przedstawienie owej ewolucji powinno bowiem przyczynić się do pełniejszego zrozumienia obowiązującej regulacji, a co za tym idzie sprzyjać jej prawidłowej wykładni.

Podejmując próbę monograficznego przedstawienia warunku, nie sposób jednak pominąć prac kodyfikacyjnych, które od kilku lat zmierzają do przygotowania projektu nowego Kodeksu cywilnego. Prace te zaowocowały już opublikowaniem projektu księgi pierwszej Kodeksu, obejmującej także postanowienia o warunku. Dlatego też celowe było rozważenie, jaka powinna być przyszła regulacja warunku w prawie polskim. Sformułowanie postulatów de lege ferenda powinno jednak zostać poprzedzone zbadaniem, jakie są możliwe sposoby rozwiązania poszczególnych zagadnień, których postulaty te mają dotyczyć. Dlatego też w rozdziale szóstym przedstawiono rozważania prawnoporównawcze obejmujące regulację warunku w kilku systemach prawa stanowionego oraz w systemach common law. Natomiast w rozdziale siódmym poddano analizie postanowienia o warunku zawarte w projekcie księgi pierwszej nowego Kodeksu cywilnego i sformułowano postulaty de lege ferenda w zakresie warunkowych czynności prawnych.

Przeprowadzenie badań prawnoporównawczych, niezbędnych do przygotowania niniejszej rozprawy w zamierzonej formule, było możliwe wyłącznie dzięki pomocy ze strony Institut suisse de droit comparé w Lozannie, Institute of Advanced Legal Studies w Londynie oraz Max-Planck-Institut für ausländisches und internationales Privatrechts w Hamburgu, za którą pragnę serdecznie podziękować.