Rzucidło Iwona, Uzasadnienie orzeczenia sądowego

I. Badania sądowego stosowania prawa, zwłaszcza z perspektywy teorii prawa, zyskują na popularności. Dostrzega się ich potencjał – zarówno naukowy, jak i praktyczny (przede wszystkim z uwagi na możliwość zaobserwowania szerszych zjawisk czy tendencji). Rozważania nad poszczególnymi zagadnieniami w ramach tej problematyki w większości przypadków ostatecznie prowadzą do analizy treści uzasadnień orzeczeń sądowych. To w uzasadnianiu i samych uzasadnieniach ogniskują się wszystkie zjawiska zachodzące w procesie stosowania prawa – przez badanie uzasadnień i uzasadniania można powiedzieć wiele o stosowaniu prawa. Z tego powodu badania stosowania prawa, zwłaszcza sposobu myślenia o sprawach, często prowadzone są przez analizę treści uzasadnień. Wiele zatem istotnych problemów badawczych sprowadza się do sięgnięcia w głąb uzasadnienia. Uzasadnienie jest w zasadzie jedyną przestrzenią wypowiedzi sądów. To głównie dzięki możliwości uzasadnienia swoich decyzji sądy istnieją jako realny podmiot dyskusji prawnych i społecznych . Wiedza o uzasadnieniach i uzasadnianiu jest zatem z tego punktu widzenia kluczowa. Uzasadnienie stanowi silne, lecz niedocenione narzędzie w rękach sądów. Opracowanie tej problematyki może nie tylko stać się kolejnym krokiem ku naukowemu poznaniu tego istotnego elementu procesu stosowania prawa, ale również pomóc (także sądom) dostrzec i zrozumieć potencjał tkwiący w uzasadnieniu.

Uzasadnienie orzeczenia sądowego jest bytem i zjawiskiem złożonym, które można rozpatrywać zarówno na płaszczyźnie prawnej, jak i płaszczyźnie pozaprawnej. Przedmiotem badań, których wyniki zostały przedstawione w pracy, stało się uzasadnienie orzeczenia sądowego jako elementu zjawiska uzasadniania w procesie stosowania prawa przez sądy. Wiele zagadnień omawianych w pracy dotyczy więc nie tylko uzasadnienia, ale znacznie szerzej ujmowanego zjawiska, jakim jest uzasadnianie. Formułowane niżej uwagi odnoszą się zatem w znacznej mierze nie tylko do istoty uzasadnienia jako aktu (dokumentu lub wypowiedzi ustnej) i poszczególnych aspektów jego funkcjonowania, ale także do przebiegu i istoty procesów zmierzających do uzyskania racji stojących za decyzją finalną i prowadzącymi do niej decyzjami cząstkowymi.

II. Tematyka uzasadnień orzeczeń sądowych przeżywa w ostatnim czasie swój renesans jako przedmiot refleksji, zarówno w naukach dogmatycznych , jak i teorii prawa . Staje się przedmiotem zainteresowania w rozważaniach prowadzonych klasycznymi metodami, a także w drodze badań empirycznych . W polskiej teorii prawa wypowiedzi na temat uzasadnień w ciągu ostatnich 20–30 lat były formułowane w stosunkowo wąskiej grupie prac , często o dość wycinkowym polu zainteresowania . Pomimo tego, że prace te w zasadzie nie straciły na aktualności (zwłaszcza godne uwagi są tu teksty J. Wróblewskiego), ich zamierzeniem nie jest pokazanie obrazu uzasadnienia w jego pełnym ujęciu . Znacznie szersza uwaga poświęcana jest uzasadnieniom w doktrynie innych państw – zwłaszcza na gruncie prawa amerykańskiego (gdzie szczególnie rozpowszechnione są różne postaci analiz funkcjonalnych, o silnie socjologicznym lub psychologicznym wymiarze) oraz w nauce niemieckiej (ze względu na ustrojowe podobieństwa do polskiego systemu wymiaru sprawiedliwości łatwiejszej do bezpośredniego aplikowania do problemów poruszanych w pracy). Zagadnieniom tym uwagę poświęca się także w nauce latynoamerykańskiej .

Na tym tle podejście badawcze zaproponowane w pracy oraz wnioski sformułowane na jego podstawie wykazują pewną specyfikę. Prezentują one przede wszystkim aktualny obraz uzasadnień i procesu uzasadniania w polskiej teorii prawa i praktyce prawniczej. Nie tylko korzystają z najnowszych opracowań na ten temat i dorobku orzecznictwa w tym zakresie, lecz także formułują uwagi na temat nowych rodzajów uzasadnień i wpływu zmian legislacyjnych w zakresie poszczególnych procedur sądowych na dotychczasową praktykę sporządzania uzasadnień. Stanowi ona ponadto możliwie kompleksowe opracowanie problematyki uzasadnień z perspektywy teorii prawa – prezentując po raz pierwszy w doktrynie próbę sformułowania uniwersalizującej koncepcji uzasadnienia. Uwagi zawarte w pracy łączą dorobek nauk prawnych (teorii, filozofii i dogmatyki prawa) i innych nauk, formułując wnioski na temat wielowymiarowej natury uzasadnienia. Korzystają one przy tym zarówno z klasycznych narzędzi prawniczego warsztatu naukowego, jak i analizy empirycznej.

III. W pracy przyjęto cztery zasadnicze założenia badawcze. Po pierwsze, uzasadnienie orzeczenia sądowego i uzasadnianie w procesie stosowania prawa w ogólności jest zjawiskiem wielowymiarowym – łączącym nie tylko aspekty prawne (zarówno z zakresu teorii i filozofii prawa, jak i dogmatyki prawniczej), ale także pozaprawne (z zakresu innych nauk – psychologii, socjologii, kulturoznawstwa itd.) oraz wymagającym wiedzy i umiejętności wykraczających poza sferę typowego warsztatu prawnika. Po drugie, uzasadnienie sądowe jest instrumentem (jednym z nielicznych) umożliwiającym sądowi realizację celów w ramach konkretnego postępowania sądowego, ale i w szerszej perspektywie – zadań całego wymiaru sprawiedliwości i ma istotne znaczenie dla budowania jego wizerunku. Po trzecie, na temat uzasadnień orzeczeń sądowych wypowiadają się wprost nie tylko przedstawiciele nauki prawa, ale także same sądy, których poglądy w tym zakresie tworzą relatywnie spójną, rozbudowaną całość, znacznie wykraczającą poza tylko językowe brzmienie przepisów, na gruncie których formułują swoje twierdzenia. Poglądy te są przy tym możliwe do uchwycenia „empirycznego”. Po czwarte, możliwe jest zestawienie (porównanie) wspomnianych dwóch spojrzeń na uzasadnienia orzeczeń (naukowego i sądowego) ze względu na niektóre cechy je łączące (pomimo odmiennych okoliczności formułowania twierdzeń w obu tych obszarach) i zidentyfikowanie punktów styczności oraz różnic pomiędzy nimi.

W związku z przyjętymi założeniami sformułowano cele badawcze opracowania.

Podstawowym celem monografii jest przedstawienie teoretycznoprawnego ujęcia problematyki uzasadnień orzeczeń sądowych oraz poglądów orzecznictwa w tym zakresie – a w dalszej perspektywie skonfrontowanie obu tych perspektyw i pokazanie, jakie konsekwencje z tego wynikają – dla sądów, stron postępowania i budowania kultury prawnej, ale także dla nauki prawa i innych obszarów wiedzy. Monografia stanowi więc z jednej strony opracowanie zagadnień teoretycznych związanych z uzasadnieniem orzeczenia sądowego, z drugiej zaś diagnozę tego, jak sądy rozumieją uzasadnienie (m.in. jaki jest zakres tego rozumienia, czy występują w tym obszarze rozbieżności, na jakie elementy uzasadnienia sądy kładą szczególny nacisk). Na tej podstawie pokazane są skutki takiego pojmowania uzasadnienia (przede wszystkim z punktu widzenia problemów występujących w funkcjonowaniu wymiaru sprawiedliwości).

Drugim istotnym celem jest opracowanie problematyki uzasadnienia orzeczenia sądowego z perspektywy teorii prawa i ukazanie uzasadnienia jako zjawiska wielowymiarowego, odbywającego się w przestrzeni zarówno prawnej, jak i pozaprawnej. W każdej z tych sfer uzasadnienie orzeczenia sądowego jest dodatkowo, ze swej istoty, problemem złożonym. Może być ono postrzegane (i badane) nie tylko z punktu widzenia nauk prawnych , lecz także innych nauk, jego sformułowanie wymaga zaś nie tylko wiedzy prawnej, ale także pozajurydycznej. W konsekwencji cząstkowym celem pracy, mającym pozwolić na opis tej złożonej problematyki, jest ukazanie uzasadnienia w wielu jego przejawach – istoty, poszczególnych elementów konstrukcyjnych, sposobu tworzenia, postrzegania przez inne podmioty i roli, jaką odgrywa ta wypowiedź. Uzasadnienie jest bowiem wypadkową wielu działających na nie sił i określone jest wieloma różnorodnymi czynnikami.

Celem monografii jest również zebranie i usystematyzowanie wiedzy na temat uzasadnienia orzeczenia sądowego z perspektywy teorii prawa oraz – częściowo – innych nauk, a także uzupełnienie wielu istotnych luk czy deficytów wypowiedzi w tym zakresie. Celem cząstkowym w tym obszarze jest omówienie tych zagadnień, które dotychczas były niedoceniane – uzasadnienia ustnego, uzasadnienia zdania odrębnego oraz wskazania na nowy rodzaj uzasadnienia – tzw. uzasadnienie elektroniczne.

Dodatkowy cel stanowi stworzenie opracowania omawiającego problematykę uzasadnień orzeczeń sądowych z perspektywy teorii prawa w sposób możliwie kompleksowy, a także zebranie i tematyczne usystematyzowanie poglądów orzecznictwa w kwestii uzasadnień sądowych.

Monografia stara się w związku z tym udzielić odpowiedzi na kilka pytań badawczych.

Przede wszystkim w polu zainteresowania rozprawy jest odpowiedź na pytanie o to, czy możliwe i zasadne jest stworzenie modelu optymalizacyjnego uzasadnienia – jednego wzoru prawidłowego uzasadniania odpowiedniego dla wszystkich sytuacji uzasadniania.

Ważne będzie także określenie, czy uzasadnienie orzeczenia sądowego przybiera postać opisu, czy też jest bardziej racjonalizacją. Zagadnienie to pojawiało się dotychczas w literaturze w różnych formach, lecz nie została udzielona w tej kwestii wyraźna odpowiedź. Sprowadza się ono do ustalenia, czy uzasadnienie stanowi (i ewentualnie, czy ma stanowić) opis (relację, sprawozdanie z procesu stosowania prawa przeprowadzonego w sprawie, z wszystkimi jego elementami), czy też racje stojące za orzeczeniem powinny być ujmowane w jakiś sposób (mniej lub bardziej skonkretyzowany), odpowiednio ukierunkowywane, przekazywane tylko ich najistotniejsze z jakiegoś punktu widzenia elementy.

Innym jeszcze pytaniem badawczym jest to, czy poszczególne zagadnienia w ramach problematyki uzasadnienia orzeczenia sądowego są ze sobą ściśle zespolone, tworząc system naczyń połączonych, czy też stanowią osobne, niepowiązane ze sobą problemy pojawiające się incydentalnie, zależnie od okoliczności uzasadniania, podlegające autonomicznemu badaniu i w taki też sposób funkcjonujące w praktyce. Konsekwencją pozytywnej odpowiedzi na pierwszą część pytania będzie postawienie kolejnego pytania – czy możliwe jest opracowanie tych zagadnień w taki sposób, aby stworzyć wypowiedź aspirującą do miana koncepcji (czy nawet teorii) naukowej uzasadnienia orzeczenia sądowego.

W związku z tymi pytaniami sformułowano trzy hipotezy badawcze. Po pierwsze, stworzenie jednego wzoru prawidłowego uzasadnienia odpowiadającego każdej sytuacji nie jest możliwe do zrealizowania. Po drugie, uzasadnienie orzeczenia sądowego nie jest w pełni ani opisem zdarzeń zachodzących w toku procesu stosowania prawa, ani tylko wypowiedzią racjonalizującą podjętą decyzję. Po trzecie, występuje silna zależność pomiędzy poszczególnymi zagadnieniami składającymi się na problematykę uzasadnień sądowych.

IV. Pracę charakteryzuje dwojakość zastosowanej metody, wykorzystanej do opracowania i prezentacji zawartych w niej wniosków.

Prowadzone rozważania są przede wszystkim wynikiem analizy prac naukowych z zakresu teorii i filozofii prawa odnoszących się zarówno do omawianego problemu uzasadnień orzeczeń sądowych, jak i do jego poszczególnych elementów. Wyjątkowo częste, ze względu na deficyt wypowiedzi kompleksowych o uzasadnieniu, było korzystanie z prac analizujących wycinki badanej problematyki, mających przede wszystkim profil dogmatyczny. Wykorzystano także literaturę omawiającą szersze zagadnienia związane ze stosowaniem prawa, dla umieszczenia omawianej problematyki w bardziej ogólnych ramach. Obok prac teoretycznoprawnych posłużono się także literaturą z zakresu dogmatyki prawa prywatnego (zwłaszcza cywilnego), karnego i administracyjnego, a także prawa konstytucyjnego i praw człowieka. Wykorzystano w tym zakresie nie tylko prace z zakresu prawa materialnego, ale przede wszystkim procesowego. Posiłkowanie się literaturą dogmatycznoprawną pozwoliło na uzupełnienie zaprezentowanego ujęcia badanej problematyki o dodatkowe wnioski w ten sposób, że uwagi dogmatyczne stały się inspiracją i punktem wyjścia do sformułowania szerszych, bardziej ogólnych, teoretycznoprawnych spostrzeżeń. Zarówno w zakresie literatury dogmatycznoprawnej, jak i – przede wszystkim – teoretycznoprawnej wykorzystano dorobek nauki polskiej oraz światowej. W przypadku tej ostatniej do prac mających największy wpływ na ukształtowanie przedstawionego w monografii sposobu postrzegania uzasadnień orzeczeń sądowych z perspektywy teorii prawa należały opracowania badaczy niemieckich, latynoamerykańskich i hiszpańskich oraz, co prima facie może dziwić, amerykańskich i brytyjskich. Zdziwienie to jednak nie jest zasadne, gdyż opracowania te wykorzystano z uwzględnieniem odrębności kultury kontynentalnej i case-law. Były one pomocne zwłaszcza dla uchwycenia tych elementów, które nie stały się dotychczas przedmiotem zainteresowania badaczy formułujących swoje uwagi w obszarze kontynentalnej kultury prawnej. Stanowiły źródło dalszych wniosków, dostosowanych do specyfiki uzasadnień poza common-law. Dodatkowo wykorzystano literaturę z zakresu innych nauk (socjologii, kulturoznawstwa, językoznawstwa, psychologii itp.), co pozwoliło na pokazanie funkcjonowania uzasadnienia także poza przestrzenią prawną .

Obok opracowania wskazanej literatury wnioski zaprezentowane w monografii stanowią efekt badania tekstów orzeczeń sądowych (zwłaszcza ich uzasadnień) – wykorzystania tzw. metody empirycznej (przez niektórych badaczy nazywanej quasi-empiryczną). W tym celu skorzystano z baz orzeczeń zawartych w systemach informacji prawnej LEX i Legalis oraz Centralnej Bazy Orzeczeń Sądów Administracyjnych dostępnej online. Lektura uzasadnień orzeczeń posłużyła do uzyskania obrazu uzasadnień i – w pewnym zakresie – uzasadniania w ogóle, uchwycenia ich charakterystycznych cech, aby następnie móc ująć je w ramy opisu teoretycznoprawnego, do którego skonstruowania posłużyło zanalizowanie literatury omówionej powyżej.

Szczególne miejsce analiza treści uzasadnień orzeczeń sądowych zajmuje w części drugiej, w której zaprezentowane są własne uwagi sądów na temat sporządzanych uzasadnień i uzasadniania. Część ta ma inny charakter niż pozostałe partie opracowania, także pod względem metodologicznym. Prezentuje bowiem punkt widzenia samych sądów na uzasadnienia, ustrukturalizowany następnie w kluczu teoretycznoprawnym (w przeciwieństwie do pozostałych rozdziałów pracy, w których ramy teoretycznoprawne zostały nadane własnym obserwacjom uzasadnień dokonanych przez autorkę monografii, nie w odniesieniu do wypowiedzi o uzasadnieniach, ale w odniesieniu do uzasadnień sporządzanych w praktyce). Szczegółowe omówienie metodologii zastosowanej w tej części znalazło się w jej rozdziale I.

Obok tych dwóch metod, istotne znaczenie dla sformułowania uwag w pracy miała obserwacja praktyki uzasadniania w związku z rzeczywiście przeprowadzanym procesem stosowania prawa (tzw. badania aktowe, empiryczne), zwłaszcza w postępowaniu przed sądem administracyjnym – tu w związku z wykonywaniem zawodu asystenta sędziego. Zaobserwowane elementy zjawiska uzasadniania i samych uzasadnień zostały ujęte w ramach konstrukcji z zakresu teorii prawa. Uzasadnienia konkretnych orzeczeń są w tym zakresie przywoływane dla ilustracji tych ogólnych spostrzeżeń. Podejście to było cenne ze względu na możliwość zaobserwowania całości zjawiska uzasadniania, dodatkowo w jego naturalnym środowisku i istotnie wzbogaciło rozważania. Ponadto pokazuje problemy rzeczywiście występujące w praktyce, nie zaś tylko oderwane od rzeczywistości.

Dodatkowo wykorzystano także tzw. metodę formalno-dogmatyczną. Posłużyła ona w rozdziale IV części pierwszej do odkodowania treści przepisów prawnych odnoszących się do sporządzania uzasadnień (zwłaszcza ich budowy), pozwalając na nałożenie na tę treść modelu teoretycznoprawnego uzasadnień.

Zastosowanie tej hybrydalnej metodyki pozwoliło na kompleksowe podejście do przedmiotu badań. Potwierdziło także tezę o złożonym, zarówno w sferze prawnej, jak i pozaprawnej, charakterze uzasadnienia.

V. W pracy świadomie zrezygnowano z omawiania pewnych grup zagadnień leżących w obszarze tematyki uzasadnienia bądź z nią związanych.

Należy do nich problematyka uzasadnień orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego. Znajduje się ona poza zakresem rozprawy ze względu na zasadniczą odmienność w sposobie konstruowania tego typu uzasadnień, wynikającą przede wszystkim ze specyfiki orzekania i jego szczególnego przedmiotu. Organ ten nie sprawuje typowego wymiaru sprawiedliwości rozumianego jako rozstrzyganie indywidualnych spraw, orzeka natomiast o zgodności z Konstytucją RP norm zawartych w regulacjach prawa stanowionego. Wypowiada się zatem o normach prawnych, nie zaś o konkretnej sprawie. Jego orzeczenia, a zatem uzasadnienia, mogą być więc w ogóle oderwane od rozstrzygania indywidualnych spraw i nie wiążą się ze stosowaniem prawa w klasycznym rozumieniu. Brak w tym przypadku ustalenia konwencjonalnego stanu faktycznego i dokonania subsumpcji, a interpretacja prawna skupia się nie tyle na wszechstronnym ustaleniu znaczenia normy prawnej, ile na zgodności norm prawnych z Konstytucją RP. Jak natomiast zostanie wykazane, sposób stosowania prawa ma istotne znaczenie dla tego, jak wygląda uzasadnienie orzeczenia wydanego w następstwie jego przeprowadzenia. Przede wszystkim uzasadnienie orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego ma inną budowę (zawiera inne elementy) niż uzasadnienie orzeczenia sądu; inny jest także sposób konstruowania wywodu. Te i pozostałe odmienności powodują, że możliwy do odtworzenia paradygmat uzasadnienia orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego istotnie różni się od modelowego ujęcia uzasadnienia orzeczenia sądowego zaprezentowanego w dysertacji. Ich łączne omówienie byłoby zatem niecelowe, zestawienie ich zaś ze sobą wymusza skonstruowanie odrębnego modelu uzasadnienia Trybunału Konstytucyjnego, przekraczającego ramy tej pracy.

Z podobnych względów w monografii nie omówiono szerzej uzasadnień orzeczeń wydawanych w systemie common-law, orzeczeń sądów innych państw kultury kontynentalnej oraz sądów międzynarodowych. Sposób stosowania prawa w tych porządkach prawnych różni się tak znacząco, że rzeczowe, kompleksowe odniesienie się do sporządzanych w nich uzasadnień orzeczeń sądowych, podobnie jak w przypadku uzasadnień orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego, wykracza poza ramy tego opracowania. Ewentualne uwagi w tym zakresie formułowane są w celach komparatystycznych lub w celu uwypuklenia pewnych charakterystycznych dla uzasadnienia cech.

W opracowaniu zrezygnowano z omawiania problematyki dyrektyw (postulatów) prawidłowego uzasadnienia z perspektywy teoretycznoprawnej. Na wybór ten miało wpływ kilka przyczyn. Przede wszystkim wypowiedzi postulatywne pod adresem uzasadnień i uzasadniania w ogólności stanowią bardzo szeroką grupę zagadnień, nieopracowanych dotychczas w teorii prawa. Ich rzetelne omówienie zdominowałoby treści prezentowane w pracy, nie pozwalając na dostrzeżenie aspektów uzasadnienia o bardziej zasadniczym charakterze. Dodatkowo, ze względu na brak opracowania problematyki wypowiedzi dyrektywalnych, zwłaszcza w zakresie formy i stylu uzasadnień, zasługuje ona bez wątpienia na osobne, pogłębione studium (mogące zwłaszcza prowadzić do skonstruowania optymalizacyjnego modelu prawidłowego uzasadnienia).

VI. Warto wyraźnie zaznaczyć, że celem zaprezentowanych w monografii wyników badań nie było wyczerpanie całości tematyki uzasadnień orzeczeń sądowych, nawet z perspektywy teorii prawa. Jest ona bowiem bardzo bogata, cechując się ogromnym potencjałem badawczym i praktycznym . Praca ta w żaden sposób nie uzurpuje sobie więc prawa do tego, by stanowić kompendium wiedzy na temat uzasadnień orzeczeń sądowych. Opracowuje jednak zasadniczy wycinek tej problematyki, stanowiący punkt wyjścia dla dalszych rozważań.

Stanowi ona natomiast próbę bardziej ogólnego, uniwersalnego – teoretycznoprawnego – uporządkowania dotychczasowych wniosków, a przede wszystkim przynajmniej częściowego wypełnienia znacznego deficytu w zakresie badań nad uzasadnieniami. Wkład, jaki prowadzone rozważania mogą wnieść w dotychczasowy stan wiedzy, przejawia się w poruszaniu kwestii dotychczas nieopracowanych na gruncie uzasadnień orzeczeń sądowych, a także w zaproponowaniu ogólnego spojrzenia na uzasadnienie. Praca ta stara się pokazać uzasadnienie orzeczenia sądowego jako zjawisko przejawiające się na wielu polach, akcentując jego szerokie rozumienie.

Niektóre fragmenty monografii mają charakter nieco bardziej techniczno-praktyczny. Odwołują się do realiów powstawania uzasadnienia i faktycznych problemów, które się tam pojawiają. Jest to jednak uzasadnione wizją uzasadnienia prezentowaną w pracy i nie umniejsza jej naukowego charakteru. Wręcz przeciwnie – to dodatkowe źródło refleksji istotnie wzbogaca pracę i pozwala odnieść sformułowane w niej spostrzeżenia teoretycznoprawne do realnie tworzonych uzasadnień, ale także budować na jego podstawie ujęcie uzasadnienia z perspektywy teorii prawa. Wnioski te czerpią z tego źródła wiedzy o uzasadnieniach orzeczeń sądowych, nie czyniąc zarazem pracy metodyką sporządzania uzasadnień.

Praca z założenia nie zawiera szerszych uwag dogmatycznych na temat uzasadnień orzeczeń sądowych. Poświęcone są temu (przynajmniej szczątkowo) osobne opracowania. Formułowane wnioski nie odnoszą się tym samym do uzasadnień powstających na gruncie jednego konkretnego postępowania sądowego, mając wymiar szerszy i bardziej uniwersalny. Prowadzą do skonstruowania bardziej ogólnych wypowiedzi, adekwatnych do wszystkich uzasadnień w polskim porządku prawnym. Wypowiedzi dogmatycznoprawne wykorzystywane są jako ilustracja tezy teoretycznoprawnej albo jeden z elementów konstrukcyjnych (jego źródeł powstania, inspiracji) teoretycznoprawnej wizji uzasadnienia.

Wypowiedzi zawarte w opracowaniu formułowane są na gruncie kultury prawa stanowionego, najściślej w odniesieniu do polskiego porządku prawnego. W pracy przyjęto walidacyjno-derywacyjne ujęcie wykładni prawa . Zdaniem autorki najpełniej i w sposób najbardziej aktualny oddaje ono realia obecnego kształtu procesu stosowania prawa, zwłaszcza w obliczu multicentryzmu systemu źródeł prawa oraz wielowymiarowego spojrzenia na uzasadnienie i społeczne otoczenie prawa.

Propozycja ujęcia problematyki uzasadnień sądowych przedstawiona w pracy nie jest z założenia rozwinięciem jakiejkolwiek konkretnej koncepcji czy teorii wypracowanej dotychczas w teorii i filozofii prawa, czy naukach prawnych w ogólności. Stanowi ona autonomiczną propozycję postrzegania i opracowania tego zagadnienia. Ze względu na ten charakter nie jest ona silnie referencyjna, nie stanowiąc wyłącznie prostego zbioru przetworzonych poglądów przedstawicieli teorii prawa. Nie oznacza to jednak, że przedstawione w niej uwagi nie odnoszą się w ogóle do dorobku nauki prawa w zakresie uzasadnienia i stosowania prawa. Korzysta ona z nich w koniecznym zakresie – w stopniu, jaki okazuje się niezbędny do sformułowania własnej koncepcji uzasadnienia.

W pracy zawarte są uwagi dotyczące niektórych nowych rodzajów uzasadnień oraz zmian przepisów (zwłaszcza postępowania), odnoszących się wprost do uzasadnień lub pośrednio na nie oddziałujących – które w istotny sposób wpływają na dotychczasowe formy uzasadnień i sposoby ich sporządzania.

VII. Na opracowanie składają się dwie części – pierwsza zawiera pięć, druga – sześć rozdziałów. Część pierwszą otwiera rozdział pierwszy („Pojęcie i wielowymiarowość uzasadnienia”), wprowadzający w problematykę uzasadnienia orzeczenia sądowego. Wskazuje on na złożoność procesu uzasadniania i samych uzasadnień oraz omawia podstawowe kwestie związane z funkcjonowaniem uzasadnienia w przestrzeni zarówno prawnej, jak i pozaprawnej, stanowiąc swoisty przewodnik po dalszych częściach pracy. Jest zwornikiem pozostałych rozdziałów, zawierając kwestie dla nich wspólne i porządkując podstawowe elementy teoretycznoprawnej koncepcji uzasadnienia, stanowiące punkt odniesienia dla dalszych rozważań.

W rozdziale drugim („Odbiorcy uzasadnienia”) zaprezentowano jedno z zasadniczych dla uzasadnienia orzeczenia sądowego zagadnień – problematykę funkcjonowania uzasadnienia wobec określonych grup podmiotów (tytułowych odbiorców uzasadnienia). Stanowi ono, z jednej strony, kwestię podstawową z punktu widzenia konstrukcji uzasadnienia, odnosząc się do każdej wypowiedzi tego typu (z tej perspektywy rozdział ten stanowi kontynuację rozdziału pierwszego), z drugiej zaś strony, wyraźnie rozszerza obraz uzasadnienia o perspektywę pozajurydyczną, ukazując rolę pozaprawnych zjawisk występujących w toku procesu stosowania prawa. Zagadnienia te wskazują zatem na uzasadnienie jako na zjawisko występujące na przecięciu aspektów prawnych i pozaprawnych, silnie akcentując jego pozajurydyczne właściwości. Uzasadnienie jest tu wyraźnie zagadnieniem badawczym o charakterze interdyscyplinarnym – łącząc wnioski płynące z opracowań teoretycznoprawnych (po części także dogmatycznoprawnych) i obserwacji praktyki prawniczej z dorobkiem innych nauk społecznych.

Trzeci rozdział opracowania („Funkcje uzasadnienia”) dopełnia obraz uzasadnień orzeczeń sądowych, ukazując ich wielowymiarowość. Prezentuje on role uzasadnienia. Problematyka ta, podobnie jak odbiorcy uzasadnienia, wyraźnie łączy w sobie elementy prawne i pozaprawne uzasadnienia. Uzasadnienie jest kierowane do określonych podmiotów w konkretnych celach. Realizacja różnorodnych ról uzasadnienia stanowi wynik złożonych zabiegów. Dlatego też nie wydaje się możliwe realizowanie przez uzasadnienie wszystkich jego funkcji równocześnie w takim samym stopniu. Spełnianie przez uzasadnienie jego zadań stanowi zatem efekt każdorazowo dokonywanego przez sędziego wyboru, uzależnionego od okoliczności sprawy.

Czwarty rozdział pracy („Miejsce uzasadnienia w procesie stosowania prawa. Budowa uzasadnienia”) koncentruje natomiast uwagę na typowo prawnych i prawniczych aspektach funkcjonowania uzasadnienia. Stara się on ulokować uzasadnienie orzeczenia sądowego i zjawisko uzasadniania w jego najbardziej naturalnym środowisku – w toku procesu stosowania prawa i wyprowadzić z tego szersze dla uzasadnień wnioski. Rozdział ten skupia się przede wszystkim na modelowym opisie podstawowych części uzasadnienia (historycznej, prawnej oraz poświęconej prezentacji i ocenie dowodów) – wychodząc w formułowanych uwagach od teoretycznoprawnej koncepcji stosowania prawa. Wnioski wypracowane w tym rozdziale powstały dzięki zastosowaniu złożonej metodologii – połączeniu narzędzi teorii prawa, dogmatyki prawniczej, obserwacji praktyki orzeczniczej i analizy empirycznej uzasadnień.

Rozdział piąty tej części („Styl uzasadnienia”) wykorzystuje uwagi sformułowane w rozdziałach poprzedzających jako podstawę do ukazania sposobu powstawania uzasadnienia. Jest kolejnym krokiem w stronę poznania uzasadnienia, uzupełniając dotychczasowe uwagi o dodatkową perspektywę – proces wykorzystania wiedzy dla tworzenia tego rodzaju wypowiedzi. Dodaje on tym samym jeszcze jedną warstwę wiedzy o uzasadnieniu, niezwykle ważną dla jego pełnego zrozumienia i opisu. Zwrócono uwagę na to, że nie jest istotne tylko to, co sąd przekazuje w uzasadnieniu, ale także sposób, w jaki to robi, czyniąc z uzasadnienia funkcjonalne narzędzie. Wnioski wypracowane w tym rozdziale stały się możliwe dzięki połączeniu opracowania wyników badań z zakresu teorii prawa, dogmatyki prawniczej, innych nauk i obserwacji praktyki orzekania.

Druga część pracy („Sądowa «teoria» uzasadnienia orzeczenia”) ma całkowicie inny charakter i mniej typową koncepcję. Po przedstawieniu w części pierwszej obrazu uzasadnienia z perspektywy teorii prawa część druga ma za zadanie zaprezentować spojrzenie na uzasadnienia orzeczeń formułowane przez same sądy (na tle podstawowych przepisów odnoszących się do konstrukcji uzasadnienia w każdej z procedur sądowych). Ta część pracy pokazuje więc, co o uzasadnieniach mówią podmioty, które je tworzą. Dodaje ona więc nową perspektywę postrzegania uzasadnień – nie tylko przez pryzmat wypowiedzi innych podmiotów na temat uzasadnień czy też wniosków wynikających z praktyki orzekania, lecz twierdzeń formułowanych wprost o uzasadnieniach przez podmioty będące ich autorami. Zebranie i usystematyzowanie wypowiedzi sądów o uzasadnieniach pozwala na dostrzeżenie w miarę spójnego postrzegania uzasadnień przez sądy – co umożliwia odtworzenie głównych założeń tytułowej sądowej teorii uzasadnienia orzeczenia. Poszczególne rozdziały zawarte w tej części porządkują te wypowiedzi sądów – pokazując kategorie wspólne dla rozumienia uzasadnień przez wszystkie sądy lub tylko wybrane, a także stanowiska w tej kwestii charakterystyczne tylko dla konkretnego rodzaju sądu (cywilnego, karnego lub administracyjnego).

Dzięki drugiej części pracy monografia nie tylko została wzbogacona o nowe spojrzenie na problematykę uzasadnień sądowych – podejmując równocześnie próbę sformułowania głównych założeń tytułowej sądowej teorii uzasadnienia orzeczenia, ale także możliwe jest, w miejscu monografii poświęconym podsumowaniu, zweryfikowanie zaprezentowanych wniosków teoretycznych przez skonfrontowanie ich z wypowiedziami samych sądów na temat uzasadnień i wskazanie na konsekwencje, jakie z tego wynikają. Chodzi także o wydobycie z wypowiedzi sądów, na ile prezentują one rozumowanie koncepcyjne o uzasadnieniu, nie zaś tylko ad casum oraz na ile czerpią z nauki prawa przy formułowaniu poglądów na temat uzasadnień.

***

Oddawana do rąk czytelnika monografia stanowi efekt kilkuletnich badań problematyki uzasadnień orzeczeń sądowych. Wybór tematyki badawczej wynika z dostrzeżenia potrzeby bardziej ogólnego, ale także kompleksowego opracowania problemu formułowania motywów stojących za decyzjami stosowania prawa przez sądy oraz uzupełnienia zaobserwowanych w tym zakresie deficytów. Zagadnienie to okazało się niezwykle pasjonujące ze względu na swoją wielowymiarowość i stanowi ono niewyczerpane źródło inspiracji dla badań naukowych. Niniejsza monografia jest więc z tej perspektywy zamknięciem pierwszego etapu i punktem odniesienia dla dalszych poszukiwań naukowych w tym zakresie.

Opracowanie powstało na bazie rozprawy doktorskiej „Uzasadnianie orzeczeń sądowych – studium teoretycznoprawne”, przygotowanej w Katedrze Teorii i Filozofii Prawa Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, obronionej w 2016 r. i stanowi jej znacząco zmodyfikowaną, w tym poszerzoną co do wybranych zagadnień, a także zaktualizowaną wersję. Na potrzeby przygotowania niniejszej monografii inaczej niż w rozprawie doktorskiej zdefiniowano główny przedmiot opracowania (odmiennie rozłożono akcenty dysertacji), przeorientowując go na skonfrontowanie dwóch perspektyw postrzegania uzasadnienia orzeczenia sądowego – prezentowanych przez naukę prawa (i częściowo inne nauki) oraz przez same sądy. W konsekwencji praca wzbogaciła się o znacznie szersze uwagi na temat relacji koncepcji uzasadnienia sądowego skonstruowanej z wypowiedzi naukowych w tym zakresie i jej odpowiednika w postaci sądowej „teorii” uzasadnień. W związku z tymi modyfikacjami dokonano istotnych zmian w poszczególnych rozdziałach, zwłaszcza w rozdziale poświęconym miejscu uzasadnienia w procesie stosowania prawa i jego budowie oraz w rozdziale traktującym o stylu uzasadnień sądowych. Wiele treści potraktowano na nowo, uwzględniając dyskusje naukowe na temat poszczególnych aspektów dysertacji. Z poruszania kilku zagadnień zrezygnowano. Należy do nich m.in. problematyka czynników prawnych i pozajurydycznych oddziałujących na uzasadnienie sądowe i proces uzasadniania. Tematyka ta nie korespondowała w pełni z drugą częścią monografii, a ponadto, ze względu na swoją złożoność, wymaga osobnego, szerszego studium.

Monografia powstała na bazie wyników badawczych projektu „Uzasadnianie orzeczeń sądowych”, sfinansowanego ze środków budżetowych na naukę w latach 2012–2016 w ramach programu „Diamentowy Grant”.

Wykonanie ostatecznych szlifów monografii możliwe było dzięki stypendium START przyznanemu mi przez Fundację na rzecz Nauki Polskiej.

Opracowanie wpisuje się w koncepcję postrzegania uzasadnień orzeczeń sądowych prezentowaną w ramach projektu badawczego realizowanego w Instytucie Nauk Prawnych PAN, której wyrazem stała się m.in. praca zbiorowa Uzasadnienia decyzji stosowania prawa, red. Iwona Rzucidło-Grochowska, Mateusz Grochowski (Wydawnictwo Wolters Kluwer, Warszawa 2015).

***

Chciałabym podziękować osobom, które miały wkład w ukształtowanie mojego spojrzenia na problematykę uzasadnień orzeczeń sądowych. Nie sposób wskazać wszystkich z imienia i nazwiska – było ich zbyt wiele, zarówno w związku z moją pracą w Naczelnym Sądzie Administracyjnym, jak i działalnością naukową. Pragnę w szczególności złożyć wyrazy wdzięczności prof. Leszkowi Leszczyńskiemu, kierownikowi Katedry Teorii i Filozofii Prawa Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, promotorowi w moim przewodzie doktorskim, opiekunowi naukowemu podczas realizacji projektu badawczego w ramach programu „Diamentowy Grant”, a przede wszystkim osobie, która zawsze mnie wspierała. Jestem wdzięczna za możliwość współpracy z tak doskonałym naukowcem, a jednocześnie niezwykle szlachetnym człowiekiem. Chciałabym podziękować także prof. Tatianie Chauvin z Uniwersytetu Warszawskiego oraz prof. Andrzejowi Korybskiemu z Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie za uwagi, które pozwoliły mi udoskonalić jedną z pierwszych wersji niniejszej monografii, jaką była rozprawa doktorska. Dziękuję recenzentom wydawniczym tej pracy, prof. Zbigniewowi Kmieciakowi (Uniwersytet Łódzki) oraz prof. Mateuszowi Stępieniowi (Uniwersytet Jagielloński), a także autorowi Przedmowy, sędziemu Sądu Najwyższego Jackowi Gudowskiemu, czując się zaszczycona, że zechcieli wnieść swój wkład w to opracowanie.

Za konsultację rozdziału poświęconego problematyce odbiorców uzasadnień orzeczeń sądowych – co do kwestii psychologicznych aspektów formułowania przez sąd komunikatów wobec ich adresatów dziękuję dr Magdalenie Najdzie.

Podziękowania należą się także Mateuszowi – dziękuję za towarzyszenie mi na drodze przygotowania rozprawy doktorskiej, która znalazła się u podstaw niniejszej monografii.