Fras Mariusz, Umowa ubezpieczenia grupowego. Aspekty prawne

Intensywny rozwój ubezpieczeń grupowych powinien skłaniać do pogłębionej refleksji nad charakterem prawnym tych rozwiązań, w których schemat ochrony ubezpieczeniowej wykracza poza klasyczną formułę ubezpieczenia indywidualnego. Pomimo tego ta coraz popularniejsza, a jednocześnie ewoluująca forma ubezpieczeń, na trwałe osadzona w rynkowej praktyce, nie doczekała się uregulowania w przepisach o umowie ubezpieczenia w kodeksie cywilnym, a w ustawie o działalności ubezpieczeniowej opisano ją jedynie zdawkowo. Brak jest regulacji prawnych, które uwzględniając odmienności ubezpieczenia grupowego, nadawałyby mu ramy prawne dostosowane do potrzeb rynku i mogły przeciwdziałać tym zagrożeniom, które wynikają ze szczególnego układu podmiotowego ubezpieczenia grupowego. W efekcie poziom ochrony interesów ubezpieczonych grupowo nie nadąża za dynamicznymi zmianami konstrukcji prawnych, na podstawie których jest oferowana ochrona ubezpieczeniowa.

O ile brak jest w polskiej literaturze opracowania monograficznego analizującego naturę prawną ubezpieczenia grupowego, o tyle w literaturze ekonomicznej można znaleźć liczne pozycje literaturowe opisujące cechy charakterystyczne ubezpieczeń grupowych w ujęciu ekonomicznym .

Jedynym opracowaniem w piśmiennictwie polskim, w sposób pośredni dotykającym problematyki ubezpieczeń grupowych, jest pochodząca z okresu międzywojennego fundamentalna monografia autorstwa Bronisława Hełczyńskiego pt. Ubezpieczenie na cudzy rachunek, Kraków 1927. Choć wiele tez tej pracy zachowało swoją aktualność i wywarło wpływ na poglądy nauki i judykatury, to uznać trzeba, że dzieło powstało w zupełnie innym otoczeniu społeczno-gospodarczym.

W zamyśle autora niniejsza monografia ma stanowić pierwsze w literaturze polskiej opracowanie ubezpieczeń grupowych w ujęciu jurydycznym. Opracowanie ukazuje się w czasie, gdy toczy się dyskusja o potrzebie uregulowania ubezpieczeń grupowych. Ma więc stać się głosem w dyskusji na temat kształtu regulacji prawnych grupowych form ubezpieczenia.

Praca składa się z sześciu rozdziałów. W rozdziale pierwszym omówiono historycznoprawne aspekty ubezpieczeń grupowych we Francji, Niemczech i Polsce. W dalszej części przeanalizowano podstawy prawne i istotę funkcjonowania ubezpieczeń grupowych zarówno od strony prawa powszechnie obowiązującego, jak i regulacji soft law. Niezbędne było również w ramach ogólnych rozważań przedstawienie funkcji ubezpieczeń grupowych, a to funkcji ochronnej, oszczędnościowej i zabezpieczającej.

Rozdział drugi pracy traktuje o charakterze prawnym umowy ubezpieczenia grupowego. W jego ramach podjęto próbę charakterystyki jurydycznej grupy oraz różnych jej postaci opisanych w piśmiennictwie obcym. Sporo miejsca poświęcono pozycji prawnej podmiotów stosunku prawnego umowy ubezpieczenia grupowego. Podjęto również próbę opisania i oceny na gruncie polskim przyjętych w piśmiennictwie francuskim modeli, które tłumaczyć mają schemat udzielania ochrony ubezpieczeniowej w ubezpieczeniu grupowym.

Trzecia część pracy dotyczy procedury zawarcia umowy ubezpieczenia grupowego i nieuregulowanej prawnie problematyki przystąpienia do ubezpieczenia przez osoby poszukujące ochrony ubezpieczeniowej. Ze względu na patologiczne zjawiska występujące w obrocie ubezpieczeniowym szczególną uwagę poświęcono obowiązkom informacyjnym na etapie zawierania umowy ubezpieczenia grupowego. Wykazano odrębności dotyczące obowiązku deklaracji ryzyka i sankcji związanych z ich nienależytym wykonaniem w porównaniu do ubezpieczeń indywidualnych.

W rozdziale czwartym zostały omówione zagadnienia związane z fazą wykonywania umowy ubezpieczenia grupowego. Szczególny nacisk położono na konieczność zmian ustawodawczych i usunięcie istniejących luk prawnych. Omówiona problematyka dotyczy realizacji obowiązku informacyjnego na etapie wykonywania umowy oraz składki w ubezpieczeniach grupowych, treści obowiązku do jej zapłaty, sankcji związanych z zaniechaniem zapłaty oraz zwrotu składki w przypadku wcześniejszego wygaśnięcia ochrony ubezpieczeniowej. Odrębnym obszarem zainteresowania, z uwagi na dostrzeżoną konieczność interwencji ustawodawcy, jest dochodzenie roszczeń wynikających z umowy ubezpieczenia grupowego. Szczególnie istotnym problemem są utrudnienia w skutecznym dochodzeniu roszczeń z umów ubezpieczenia grupowego w sytuacji, gdy uprawnionym do żądania zapłaty świadczenia ubezpieczeniowego jest ubezpieczający. Wskazano również i omówiono potrzebę uregulowania statusu spadkobierców ubezpieczonego w postępowaniu likwidacyjnym i sądowym, zwłaszcza w grupowych ubezpieczeniach na życie.

Rozdział piąty dotyczy skomplikowanych zagadnień – przyczyn i skutków wygaśnięcia ubezpieczenia grupowego. Nawiązując do wyników badań prawnoporównawczych, zwrócono uwagę na potrzebę normatywnego uregulowania indywidualnej kontynuacji umowy ubezpieczenia po wygaśnięciu ubezpieczenia grupowego.

W rozdziale szóstym omówiono konstrukcję umowy ubezpieczenia grupowego w międzynarodowym prawie ubezpieczeń gospodarczych. Europeizacja prawa prywatnego i mnogość problemów praktycznych, uwzględniających element obcy w ubezpieczeniach, stworzyły potrzebę uwzględnienia w rozważaniach zagadnień związanych z prawem właściwym dla umów ubezpieczenia grupowego oraz sądu właściwego w sprawach wynikłych z transgranicznych ubezpieczeń grupowych. Rozważania kończy zawarte w rozdziale szóstym omówienie ubezpieczeń grupowych w PEICL (Principles of European Insurance Contract Law), instrumencie stanowiącym próbę unifikacji europejskiego prawa ubezpieczeń gospodarczych. Akt ten z pewnością będzie miał kluczowe znaczenie dla kierunku rozwoju prawa ubezpieczeń gospodarczych w poszczególnych państwach członkowskich.

Przedmiot badań w niniejszej pracy wpłynął na dobór badawczych metod prawniczych . Złożoność zagadnień wiążących się z ubezpieczeniami grupowymi, zarówno na płaszczyźnie materialnoprawnej, jak i kolizyjnoprawnej, nakazuje uwzględnienie pluralizmu metod badawczych. Dlatego w pracy posłużono się kilkoma metodami prawniczymi właściwymi ze względu na przedmiot analizy, co zwiększy możliwość bardziej kompleksowego i pełnego przedstawienia podjętego tematu. Zasadniczą metodą badawczą przyjętą w rozprawie jest metoda analizy dogmatycznej, w której uwzględniono logikę i argumentację, analizę i hermeneutykę . Metodę tę uzupełniono podejściem historycznym w prawoznawstwie, gdyż prawo stanowi część kultury społecznej (prawo, jako zjawisko społeczne, jest tworem historii) i wielu instytucji nie da się wyjaśnić bez poznania ich historycznej genealogii .

Kluczowe znaczenie ma w pracy metoda prawnoporównawcza . Jako zasadniczy przedmiot badań komparatystycznych wybrano prawo francuskie. Stanowi ono szczególnie podatny materiał badawczy z punktu widzenia celu niniejszej pracy, gdyż ubezpieczenia grupowe we Francji mają najszerszą i najbardziej kompleksową regulację normatywną. Tym samym dorobek judykatury i nauki francuskiej powinien stanowić punkt wyjścia i podstawę rozważań o kształcie normatywnym umowy ubezpieczenia grupowego w rodzimym porządku prawnym.

Opracowanie to ma charakter dokonywanego pod kątem uwag de lege ferenda przeglądu istniejących rozwiązań normatywnych w świetle dorobku judykatury oraz doktryny polskiej i zagranicznej. Systematyka pracy, ściśle podporządkowana jej celom, zmierzać będzie do wyodrębnienia kwestii normatywnie relewantnych, tzn. takich, które znajdują, albo powinny znaleźć, odzwierciedlenie w ramach regulacji normatywnej. W tym aspekcie wykorzystano ekonomiczną metodę analizy prawa. Analiza ta wiąże się z zastosowaniem narzędzi mikroekonomii do opisu prawa, lecz przede wszystkim w celu postulowania właściwych rozwiązań prawnych. Z natury rzeczy, wobec skąpej regulacji ubezpieczeń grupowych w porządku krajowym, szczególny akcent zostanie położony na te zagadnienia, których analiza uzasadniać może zmianę lub uzupełnienie przepisów obecnie obowiązujących.

Pragnę w tym miejscu serdecznie podziękować Panu prof. dr. hab. Wojciechowi Popiołkowi oraz Panu prof. dr. hab. Leszkowi Ogiegle za życzliwą opiekę, pomoc i cierpliwość.

Słowa szczególnego podziękowania i wdzięczności kieruję do doktoranta Katedry Prawa Cywilnego i Prawa Prywatnego Międzynarodowego Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Śląskiego, Pana Krzysztofa Pacuły, za wszelką okazaną pomoc w trakcie pracy nad monografią.

Dziękuję Pani prof. dr hab. Stanisławie Kalus za trud przygotowania recenzji wydawniczej książki oraz cenne uwagi, które pozwoliły przygotować ją do druku.