Goździewicz Grzegorz (red.), Umowa o pracę a umowa o zatrudnienie

Dość powszechne jest przekonanie, że obecny model prawa pracy, ukształtowany na przełomie XIX i XX w., jest niedostosowany do współczesnych stosunków społeczno-gospodarczych zarówno w wymiarze krajowym, jak i międzynarodowym.

W warunkach polskich dodatkowym czynnikiem potęgującym ten problem była transformacja ustrojowa w 1989 r. i przejście z systemu gospodarki centralistycznej do gospodarki rynkowej. Oprócz tego ujawniły się zjawiska o charakterze ekonomicznym polegające na zmianach w zakresie procesów wytwórczych, związanych z wykorzystaniem nowych technologii, co spowodowało, iż dominujący jeszcze w połowie XX w. przemysł wydobywczy i ciężki zarazem, grupujący i zatrudniający rzesze pracowników w dużych zakładach pracy, będący naturalną bazą dla działalności różnego rodzaju przedstawicielstw pracowniczych, zwłaszcza związków zawodowych, stopniowo ustępował miejsca innym rodzajom działalności wynikającym z rewolucji technicznej i technologicznej. W państwach wysoko gospodarczo rozwiniętych w coraz szerszym zakresie zyskał na znaczeniu sektor usług, w tym usług z dziedziny informatyki, co zapoczątkowało kształtowanie się społeczeństwa opartego na wiedzy, coraz lepiej wykształconego i gotowego podjąć zatrudnienie o zróżnicowanym profilu zawodowym.

Ten optymistyczny obraz rozwoju społeczno-gospodarczego przesłania pojawienie się, zdaniem niektórych ekonomistów i socjologów, nowej kategorii czy nawet klasy społecznej – tzw. prekariatu. Guy Standing, uznany za twórcę tego pojęcia, angielski ekonomista specjalizujący się w zakresie bezpieczeństwa ekonomicznego, w głośnej książce pt. Prekariat. Nowa niebezpieczna klasa podkreśla, że ta grupa społeczna występująca we wszystkich zawodach skupia nie tylko bezrobotnych, ale także pracujących w sposób wyzyskiwany, zatrudnionych na podstawie tzw. umów śmieciowych, w szarej strefie, młodych wykształconych bez szans na zatrudnienie, niepewnych jutra, mimo że żyjących w gospodarkach rozwiniętych . Stąd śmiało możemy powiedzieć, że obecnie jesteśmy świadkami pojawienia się – podobnie jak w drugiej połowie XIX w. – nowej odsłony tzw. kwestii społecznej, choć o innym nieco charakterze. Prawo pracy ma do odegrania istotną rolę w rozwiązywaniu czy przynajmniej w łagodzeniu tych zjawisk, które mogą stać się zarzewiem konfliktów społecznych na dużą skalę. Dzisiaj trudno oczekiwać, abyśmy w dobie Internetu, globalizacji i zwiększonej mobilności wrócili do form zatrudnienia z XIX, a nawet początków XX w., którego symbolem zarówno w zakresie zarządzania, produkcji i zatrudniania osób było przedsiębiorstwo oparte na systemie fordowskim. Stąd pojawiło się przekonanie, że należy pilnie podjąć prace nad opracowaniem nowego modelu, który byłby dostosowany do zmieniających się warunków społeczno-gospodarczych oraz postępujących wciąż procesów globalizacji. Jednym z takich podstawowych problemów jest niedostosowanie w ramach gospodarki rynkowej, a ujętych w przepisach prawnych, zwłaszcza kodeksu pracy, podstaw zatrudniania osób, które nierzadko są omijane, i w ich miejsce wykorzystywanie rozwiązań prawnych występujących zwłaszcza na gruncie prawa cywilnego. Przyczyną takiego stanu rzeczy są przede wszystkim wysokie koszty pracy, powodujące znaczne obciążenia finansowe i organizacyjne pracodawcy, co w przypadku słabszych ekonomicznie podmiotów gospodarczych (małych i średnich pracodawców) powoduje, że zatrudnianie osób w formach pracowniczych staje się nierzadko po prostu nieopłacalne.

Dylematem wciąż aktualnym, przed którym stoją nie tylko prawnicy, ale także politycy społeczni, jest odpowiedź na pytanie o sposób ukształtowania w sensie jurydycznym i instytucjonalnym zasady prawa do pracy, w jakich formach prawnych i organizacyjnych praca ta powinna być świadczona, oraz o zakres ochrony socjalnej zatrudnionych osób. Uwarunkowania rynku pracy spowodowane przeobrażeniami w zakresie wytwarzania produktów i usług przy użyciu nowoczesnych technologii, a ponadto procesy globalizacyjne spowodowały, że tradycyjne formy zatrudnienia pracowników, zapewniające im stabilizację oraz daleko idącą ochronę przed zwolnieniem, a także bezpieczeństwo socjalne, w skali powszechnej stały się trudne do utrzymania. Jeżeli niemożliwe jest pozostawanie w obrębie klasycznego modelu zatrudnienia (o charakterze pracowniczym), należy funkcjonujące już formy zatrudniania niepracowniczego wzbogacać o elementy ochronne i socjalne.

Zarysowane w sposób ogólny zjawiska i problemy o charakterze prawnym i społecznym były przedmiotem XXI Zjazdu Katedr i Zakładów Prawa Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, który odbył się w Toruniu w dniach 17–19.05.2017 r., zorganizowanego przez Katedrę Prawa Pracy Uniwersytetu Mikołaja Kopernika. Książka zawiera zbiór referatów zaprezentowanych na zjeździe (część I) oraz innych opracowań, w których Autorzy zawarli główne tezy wygłoszone podczas dyskusji zjazdowej (część II).

Zamieszczone w książce opracowania dotyczą różnych aspektów problematyki związanej z podstawami zatrudniania osób zarówno o charakterze pracowniczym, jak i niepracowniczym. Oprócz przedstawienia ogólnej charakterystyki umowy o pracę i umowy o zatrudnienie oraz umowy cywilnoprawnej, podjęto próbę zaprojektowania modelu ich regulacji w kontekście występującej różnorodności form zatrudnienia. Tę ostatnią kwestię trafnie oddaje sformułowanie: „jeden kodeks zatrudnienia czy prawo zatrudnienia złożone z wielu aktów prawnych”.

Kolejny, istotny problem, który znalazł swoje odzwierciedlenie w wielu wypowiedziach, to poszukiwanie możliwości zastosowania instytucji ochronnych prawa pracy, takich jak: równe traktowanie osób zatrudnionych, regulacje w zakresie czasu pracy, urlopów wypoczynkowych i macierzyńskich, ochrony trwałości zatrudnienia czy stosowania minimalnych stawek wynagrodzenia za pracę. Główna tematyka książki została poddana również analizie z punktu widzenia wolności związkowej osób zatrudnionych oraz ich ochrony ubezpieczeniowej. W pracy znalazły się także cząstkowe opracowania dotyczące pojęcia pracownika w rozumieniu art. 66 Konstytucji RP, odrębności w zakresie podstaw zatrudnienia członków zarządów spółek kapitałowych, funkcjonariuszy Centralnego Biura Antykorupcyjnego, umowy uaktywniającej, zatrudniania dorywczego czy refleksji na temat przeciwdziałania nadużyciom przy zawieraniu umów na czas określony oraz na temat zasad kształtowania wynagrodzeń osób kierujących niektórymi spółkami, a nawet uwagi dotyczące pracy w gospodarce cyfrowej.

Przedstawiona tematyka opracowania i zasygnalizowane w niej problemy, będące przedmiotem szczegółowych rozważań, uzasadnia przekonanie, że książka okaże się przydatna nie tylko w dalszych badaniach naukowych i studyjnych, w tym także pracach legislacyjnych nad przedstawionymi instytucjami prawnymi i zjawiskami społecznymi, ale będzie również wykorzystywana w praktyce stosowania przepisów prawa pracy i prawa cywilnego w zakresie szeroko rozumianego zatrudniania osób.

Grzegorz Goździewicz