Mrówczyński Marek, Uczestnicy postępowania upadłościowego

Rola i znaczenie problematyki uczestników postępowania upadłościowego wynika z roli i znaczenia prawa upadłościowego w obrocie społeczno-gospodarczym. Fundamentalną racją istnienia prawa upadłościowego jest potrzeba reakcji na powstanie negatywnie ocenianego stanu, jakim jest niemożność wywiązania się dłużnika ze swoich zobowiązań. Stan ten jest niekorzystny zarówno z punktu widzenia tego podmiotu, jak i z punktu widzenia podmiotów, wobec których jest on zobowiązany. Zjawisko niewypłacalności dłużnika wywołało potrzebę wprowadzenia określonych regulacji prawnych, i to już na wczesnych etapach rozwoju państwa i prawa, w szczególności w prawie rzymskim . Zjawisko to obecnie jest nie tylko przedmiotem zainteresowań nauki prawa, ale też – jako poważny problem społeczno-gospodarczy – ekonomii, socjologii czy nawet etyki.

W każdym razie niewypłacalność dłużnika wymaga zastosowania specjalnych środków procesowych , które mają doprowadzić – najogólniej rzecz biorąc – do zagospodarowania majątku tego dłużnika oraz do sprawiedliwej dystrybucji jego majątku między zainteresowanych wierzycieli . W ten sposób uwidacznia się też racja istnienia postępowania upadłościowego jako postępowania regulowanego prawem .

Postępowanie upadłościowe składa się z następujących po sobie czynności sądu oraz innych organów tego postępowania z udziałem zainteresowanych podmiotów w celu realizacji norm prawa materialnego. Można powiedzieć, że postępowanie to angażuje – obok dłużnika – wiele różnych podmiotów, w tym dochodzących swoich roszczeń. Ze względu na dążenie do zaspokojenia w tym postępowaniu roszczeń wielu podmiotów określa się je mianem postępowania zbiorowego (kolektywnego). Poza tym ekonomiczne i społeczne skutki działań podejmowanych w tym postępowaniu rozciągają się na trudny nawet do oszacowania krąg podmiotowy .

Jednak problematyka uczestników tego postępowania nie doczekała się do tej pory opracowania monograficznego, w odróżnieniu od kwestii organów postępowania upadłościowego, która ujęta została w sposób kompleksowy w cennej monografii P. Pogonowskiego powstałej jeszcze na gruncie przepisów Prawa upadłościowego z 1934 r. Natomiast ukazały się dwie prace habilitacyjne na temat uczestników sądowego postępowania egzekucyjnego oraz uczestników postępowania nieprocesowego . Autor wskazanej jako ostatnia pracy koncentruje się na zagadnieniach konstrukcyjnych uczestnika postępowania nieprocesowego. Poza sporem pozostaje potrzeba monograficznego opracowania instytucji uczestników postępowania upadłościowego.

Badania na ten temat wymagają uprzedniego określenia elementów podmiotowych i przedmiotowych, które konstytuują pojęcie uczestnika postępowania upadłościowego, a zarazem ustalenia kryteriów uzyskania statusu tego uczestnika. Istnieje też potrzeba skonkretyzowania praw i powinności uczestników postępowania upadłościowego w celu określenia statusu prawnego tych uczestników . Kwestia uczestników postępowania upadłościowego pozostaje w ścisłym związku z normami prawa materialnego, w szczególności ze względu na kompleksowy charakter prawa upadłościowego.

Przechodząc do struktury pracy, należy wskazać, że składa się ona – poza wstępem – z czternastu rozdziałów oraz wniosków końcowych i bibliografii.

W rozdziale pierwszym podjęta zostaje próba określenia miejsca i znaczenia postępowania upadłościowego w systemie postępowania cywilnego. Wymaga to jednak uprzedniego określenia miejsca prawa upadłościowego w systemie prawa oraz wzajemnego stosunku takich kluczowych pojęć, jak postępowanie upadłościowe i upadłość. Ponadto w rozdziale tym należało podjąć analizę struktury oraz celów i funkcji, a także charakteru postępowania upadłościowego. Ustalenia w tym zakresie mają bowiem istotne znaczenie dla dalszych rozważań zawartych w pracy.

Rozdział drugi pracy poświęcony jest sposobowi regulacji postępowania upadłościowego. Tego rodzaju ustalenia są konieczne przede wszystkim ze względu na przyjętą przez ustawodawcę technikę odpowiedniego stosowania w postępowaniu upadłościowym przepisów o procesie z mocy art. 35 i 229 pr. up., jak również odpowiedniego stosowania niektórych innych przepisów Kodeksu postępowania cywilnego z mocy przepisów szczególnych tej ustawy.

Rozdział trzeci zawiera analizę systemu podmiotów postępowania upadłościowego. Przeprowadzone w nim rozważania związane są z koniecznością wyodrębnienia pojęcia uczestników postępowania upadłościowego z szerszego pojęcia podmiotów tego postępowania.

W rozdziale czwartym znajdują się rozważania prawnoporównawcze co do instytucji uczestników postępowania upadłościowego w wybranych systemach prawnych państw obcych, a mianowicie Niemiec, Szwajcarii, Austrii, Francji i Anglii. Próba podsumowania tych rozważań zawarta jest we wnioskach końcowych tego rozdziału.

Rozdział piąty ma kluczowe znaczenie dla ogólnej problematyki uczestników postępowania upadłościowego, ponieważ przeanalizowano w nim kryteria decydujące o statusie i pojęciu poszczególnych rodzajów uczestników tego postępowania. Problematyka ta rozważana jest odrębnie w odniesieniu do postępowania w przedmiocie ogłoszenia upadłości i w odniesieniu do właściwego postępowania upadłościowego, a także postępowania o uznanie orzeczenia o wszczęciu zagranicznego postępowania upadłościowego. W ramach omawiania kwestii uczestników właściwego postępowania upadłościowego uwzględniono w szczególności wierzycieli oraz podmioty dochodzące innych roszczeń i upadłego.

Przedmiotem rozważań w rozdziale szóstym pracy są zagadnienia związane z klasyfikacją uczestników postępowania upadłościowego według kryterium realizowania w tym postępowaniu interesu własnego lub cudzego. Problematyka ta analizowana jest z uwzględnieniem kwestii podmiotów posiadających legitymację publiczną (w szczególności prokuratora) oraz podmiotów posiadających legitymację prywatną.

Rozdział siódmy zawiera rozważania dotyczące związku między problematyką uczestników postępowania upadłościowego a przedmiotem tego postępowania. Zostają one przeprowadzone w zakresie niezbędnym dla dokonania dalszych ustaleń.

Rozdział ósmy poświęcony jest zdolności upadłościowej i legitymacji procesowej, czyli przesłankom materialnoprawnym odnoszącym się do uczestników postępowania upadłościowego. Co do pierwszego zagadnienia, to rozważenia wymaga nie tylko samo pojęcie zdolności upadłościowej, lecz także sposób jej unormowania, rodzaje tej zdolności oraz skutki prawne jej braku. Z kolei legitymacja procesowa musi być analizowana z uwzględnieniem podziału na legitymację materialną i legitymację formalną, i to odrębnie w postępowaniu w przedmiocie ogłoszenia upadłości i we właściwym postępowaniu upadłościowym. Do problematyki tej należy również wzajemna relacja między legitymacją do złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości a obowiązkiem złożenia tego wniosku.

Rozdział dziewiąty dotyczy kwalifikacji podmiotowych uczestników postępowania upadłościowego, czyli zdolności sądowej, zdolności procesowej i zdolności postulacyjnej wierzycieli, dłużnika (upadłego) oraz innych uczestników, jak również immunitetu sądowego i egzekucyjnego dłużnika (upadłego).

Rozdział dziesiąty dotyczy legitymacji uczestników postępowania upadłościowego do dokonywania czynności procesowych.

W rozdziale jedenastym podjęta zostaje próba ustalenia zasad postępowania upadłościowego, które bezpośrednio wpływają na status jego uczestników. Do zasad tych należą: zasada dyspozycyjności, zasada kontradyktoryjności oraz zasada równości jako zasada organizacji i funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości.

Rozdział dwunasty dotyczy statusu prawnego poszczególnych rodzajów uczestników postępowania upadłościowego. Status ten wyznaczony jest kompleksem ich uprawnień, ciężarów i obowiązków. W rozdziale tym chodzi przede wszystkim o scharakteryzowanie uprawnień i powinności, które są swoiste dla postępowania upadłościowego. W pierwszej kolejności zostaje rozważony status uczestników postępowania w przedmiocie ogłoszenia upadłości, następnie – status uczestników właściwego postępowania upadłościowego. W wypadku ostatnio wskazanych uczestników klasyfikacji i scharakteryzowania wymagają wierzyciele. Ponadto przeanalizowania wymaga status prawny zgromadzenia wierzycieli, rady wierzycieli, upadłego oraz pozostałych uczestników postępowania. W rozdziale tym podjęto też rozważania na temat statusu uczestników postępowania w przedmiocie uznania orzeczenia o wszczęciu zagranicznego postępowania upadłościowego.

Rozdział trzynasty dotyczy zagadnień następstwa procesowego uczestników zarówno w postępowaniu w przedmiocie ogłoszenia upadłości, jak i we właściwym postępowaniu upadłościowym.

Rozdział czternasty poświęcony jest kwestii reprezentacji uczestników przez ich przedstawicieli w obu stadiach postępowania upadłościowego.

Główną metodą badawczą zastosowaną w pracy jest metoda dogmatycznoprawna. W ścisłym, tradycyjnym ujęciu opiera się ona na badaniach logiczno-językowych tekstu prawnego. Ich istotą jest z jednej strony zastosowanie do rozwiązywania problemów prawniczych technik, aparatu pojęciowego i podstawowych twierdzeń dyscyplin logicznych , z drugiej – nauk o języku, głównie semantyki i syntaksy.

Ponadto w stosunkowo szerokim zakresie w pracy znalazła zastosowanie metoda historycznoprawna, pomocna w określeniu genezy i rozwoju określonych rozwiązań prawnych. Oprócz tego w niektórych wypadkach stosowana jest metoda prawnoporównawcza.

Jeżeli chodzi o dotychczasowy dorobek nauki podlegający uwzględnieniu w naszych badaniach, to wraz z powrotem Polski na drogę gospodarki rynkowej powstała obszerna literatura w zakresie prawa upadłościowego. W ramach tej literatury raczej stosunkowo skromna jest jednak liczba opracowań monograficznych, w szczególności odnoszących się do samego postępowania upadłościowego. Odrębnym problemem jest dezaktualizacja niektórych opracowań ze względu na daleko posunięte zmiany stanu prawnego w ostatnich latach. Problematyka uczestników postępowania upadłościowego jest – z oczywistych względów – w stosunkowo niewielkim zakresie podejmowana w podręcznikach prawa upadłościowego. Nieco szerzej potraktowano ją w Systemie Prawa Handlowego . Monograficznie opracowano do tej pory problematykę tylko jednego rodzaju uczestnika tego postępowania, a mianowicie wierzyciela. Jedno opracowanie powstało jeszcze na gruncie Prawa upadłościowego z 1934 r. Natomiast już po wejściu w życie obecnie obowiązującego Prawa upadłościowego ukazało się opracowanie na temat uprawnień procesowych wierzycieli .

Ponadto w pracy w szerokim zakresie uwzględniono innego rodzaju publikacje w postaci m.in. artykułów, komentarzy oraz glos do orzeczeń Sądu Najwyższego.

W pewnym zakresie podbudowę dla formułowanych w pracy poglądów stanowi też orzecznictwo Sądu Najwyższego. Jednak w tym wypadku zakres możliwego do uwzględnienia orzecznictwa tego sądu jest ograniczony z tej prostej przyczyny, że skarga kasacyjna w postępowaniu upadłościowym została przez obowiązującą ustawę ograniczona do wyjątkowo wąskiego zakresu wypadków.

***

Autor wyraża szczerą wdzięczność Panu prof. zw. dr hab. Kazimierzowi Lubińskiemu za inspirację w wyborze tematu oraz wiele cennych uwag i spostrzeżeń o charakterze zarówno merytorycznym, jak i formalnym, bez których praca nie uzyskałaby obecnego kształtu.