Sierpowska Iwona, Śmierć w ujęciu prawa administracyjnego

Metafizyczny wymiar śmierci, jej mistycyzm i nieuchronność powodują, że problematyka kresu ludzkiego życia jest obecna we wszystkich dziedzinach nauki, w szczególności zaś upodobała sobie nauki społeczne i humanistyczne. Człowiek jako jedyna żywa istota jest świadomy swojej śmierci, dlatego jest ona przedmiotem jego doczesnej refleksji. Doświadczenie śmierci i przygotowanie się na nią nie wypiera tragizmu tego zdarzenia, ale umożliwia przyjęcie postawy akceptującej to, co nieuchronne. Stosunek do śmierci przekłada się na oczekiwania wobec prawa, determinowane kulturą i zwyczajem. Przedmiotowa problematyka w systemach normatywnych jawi się w różnych odsłonach, szczególnie istotna jest tu wartość życia. Prawo chroni człowieka przed śmiercią i karze tych, którzy ją zadają. Drugą istotną funkcją prawa jest minimalizowanie skutków śmierci w sferze rodzinnej, społecznej i gospodarczej. Jest to istotne zarówno z punktu widzenia refleksji na śmiercią własną, jak i osób bliskich, co w prawie skutkuje zabezpieczeniem dóbr zmarłego i jego rodziny. Konotacje te znajdują odzwierciedlenie w normach prawa karnego i cywilnego, jednakże zagadnienia postmortalne są obecne także w innych gałęziach prawa, choć znacznie rzadziej stanowią przedmiot pogłębionych i kompleksowych eksploracji naukowych.

W obszarze prawa administracyjnego problematyka śmierci przedstawiana jest głównie przez pryzmat rejestracji tego zdarzenia – aktu zgonu i administrowania cmentarzami. W gruncie rzeczy refleksja ustawodawcy w tym obszarze jest dużo szersza, dotyczy ona m.in. kresu podmiotowości publicznoprawnej jednostki, eliminowania zagrożeń dla zdrowia i życia mogących skutkować zgonem, gotowością struktur publicznych do wypełniania zadań w sytuacjach granicznych – z narażeniem życia, dla jego ratowania i towarzyszenia człowiekowi umierającemu, jak również ochrony pamięci zbiorowej i prawdy historycznej. Wieloaspektowość problematyki śmierci w przestrzeni publicznej jest przedmiotem niniejszego opracowania. Jego celem jest przedstawienie publicznoprawnych skutków śmierci z perspektywy jednostki i struktur administracyjnych oraz zbadanie tytułowego zdarzenia prawnego przez pryzmat interesu jednostkowego i publicznego. Wybrana optyka badań pozwoli ukazać śmierć nie tylko jako akt indywidualny i osobisty, ale również oceni jego wpływ na realizację zadań publicznych oraz ochronę określonych dóbr i wartości.

Konstrukcja pracy została podzielona na pięć rozdziałów, skupionych wokół czterech administracyjnoprawnych wątków badawczych. Rozdział pierwszy jest wprowadzeniem w normatywne ujęcie śmierci, wskazujące na jej miejsce w prawie w ogóle. Nie zawiera on pogłębionych analiz, a jedynie tworzy perspektywę badawczą do dalszych rozważań. Drugi rozdział osadza tytułową problematykę w prawie administracyjnym. Prezentuje najpierw jej wpływ na prawną organizację administracji, a następnie na relacje państwo–obywatel w wybranych sferach działania struktur publicznych. Porusza on również tematykę misji administracji względem człowieka umierającego. Tym samym dowodzi, że w tak racjonalnym obszarze badań jest miejsce na emocje. Trzeci rozdział opracowania został poświęcony bezpośrednim następstwom śmierci, tj. stwierdzeniu zgonu, jego rejestracji oraz obchodzeniu się z ciałem martwego człowieka. Koncentruje się on wokół dwóch zagadnień, którymi są śmierć jako zdarzenie stanu cywilnego oraz postępowanie ze zwłokami. W czwartym rozdziale przedstawiono problematykę pogrzebania zwłok z perspektywy prawa do pochowania i bycia pochowanym, wskazując na liczne i zróżnicowane zadania administracji w tym obszarze, z odpowiedzialnością za prowadzenie cmentarzy włącznie. Ostatni rozdział poświęcony jest kultywowaniu pamięci o zmarłych w wymiarze indywidualnym i publicznym, ze szczególnym uwzględnieniem roli organów administracji w ochronie pamięci historycznej.

Problematyka śmierci została przedstawiona z perspektywy prawa administracyjnego, niemniej rozważania nie ograniczają się wyłącznie do tego obszaru ze względu na interdyscyplinarny przedmiot badań. Zastrzec należy, że opracowanie dotyczy wyłącznie śmierci człowieka, pomija zatem wszelkie inne możliwe ujęcia śmierci (również metaforyczne) w nauce i systemie prawa. Poruszane wątki dotyczą zgonu osoby fizycznej, którą, zgodnie z koncepcją cywilistyczną, jest człowiek od momentu narodzin. Dlatego praca pomija tematykę aborcji, co w żaden sposób nie przesądza o uznaniu bądź nie tego aktu za postać śmierci zadawanej. Jedynym wyjątkiem od powyższego założenia są odniesienia do martwego urodzenia, spowodowane wyodrębnieniem tego zagadnienia w źródłach prawa.

Podstawową metodą wykorzystaną w pracy jest analiza prawno-dogmatyczna, której przedmiotem jest polski materiał normatywny, dorobek doktryny i orzecznictwo. Studia nad źródłami stały się przyczynkiem do sformułowania uwag polemicznych, dygresyjnych, odsyłających, a także do krytyki prawa. Ich uzupełnienie stanowią wnioski de lege lata i de lege ferenda.