Pietryka Artur, Ściganie przestępstwa zgwałcenia. Aspekty dogmatyczne i praktyczne

Niniejsza monografia poświęcona jest problematyce ścigania zgwałceń. Pojęcie ścigania należy rozumieć przez pryzmat obowiązującej w polskiej procedurze karnej definicji zasady legalizmu, czyli obowiązku wszczęcia postępowania karnego i zmierzania do zakończenia go wydaniem orzeczenia materialnego w kwestii odpowiedzialności za popełnienie tego czynu .

W prawodawstwie krajowym i międzynarodowym kwestia ścigania zgwałceń jest traktowana w sposób szczególny. W naszym porządku prawnym wyrazem tego jest wprowadzenie odrębnych regulacji dotyczących trybu ścigania, odbierania zawiadomienia o podejrzeniu popełnienia przestępstwa, pozyskiwania dowodów, w tym przesłuchiwania pokrzywdzonych, ochrony ich praw w toczącym się postępowaniu, czy też udziału biegłych w takich sprawach. Regulacje te zostały zawarte zarówno w ustawie procesowej, prawie materialnym, jak i przepisach regulujących pragmatyki służbowe prokuratorów oraz policjantów. Ponadto ściganie zgwałceń stanowi ważny przedmiot działalności regulacyjnej w systemach: Rady Europy, Unii Europejskiej, a także Organizacji Narodów Zjednoczonych.

Do kompleksowego zajęcia się przedmiotową problematyką zainspirowało autora to, że w 2014 r., na zlecenie Pełnomocniczki Rządu do Spraw Równego Traktowania prof. Małgorzaty Fuszary, przygotował raport dotyczący zmian trybu ścigania zgwałceń . Istotnym impulsem było zawodowe zetknięcie się z postępowaniami karnymi dotyczącymi przestępstwa zgwałcenia, w których autor występuje jako adwokat. Poczynione obserwacje i zdobyte doświadczenie skłaniają do wniosku, że w postępowaniach karnych prowadzonych w tych sprawach pojawia się wiele swoistych zagadnień, które zasługują na szczegółową analizę badawczą oraz poświęcenie im uwagi w formie monograficznej. Osobiste zetknięcie z przedmiotową problematyką skłoniło także do podjęcia badań praktycznych aspektów ścigania zgwałceń. Stąd też zwrócono w monografii uwagę nie tylko na zagadnienia teoretyczne, ale także praktyczne skutki obowiązywania i działania instytucji prawnych właściwych procedurze ścigania zgwałceń.

Problematyka ścigania zgwałceń w Polsce nie doczekała się w piśmiennictwie zarówno przed, jak i po 27.01.2014 r., gdy wprowadzono istotne zmiany jej dotyczące, monograficznego ujęcia. W tym zakresie można dostrzec skupienie się na analizie materialnoprawnych aspektów ścigania zgwałceń , tudzież podejmowanie prób badania go z perspektywy wąskiej, ograniczonej do wybranych zagadnień, na przykład przesłanek wydawania odmów lub umarzania postępowań przygotowawczych w tego typu sprawach . Być może jedną z przyczyn takiego stanu rzeczy jest konieczność spojrzenia na problem z szerszej perspektywy, nie tylko przepisów karnoprocesowych, regulacji pragmatyk służbowych, standardów praw człowieka w zakresie zakazu tortur, nieludzkiego lub poniżającego traktowania, prawa do sądu, prawa do prywatności, ale także aspektów materialnoprawnych.

Szersze omówienie przedmiotowej tematyki uzasadnia także szczególny charakter przestępstwa zgwałcenia. Tę istotę podkreślił Sąd Najwyższy w uchwale z 21.12.1972 r. , stwierdzając: „Zgwałcenia są przestępstwami o poważnym stopniu społecznego niebezpieczeństwa, godzą one w wolność człowieka w zakresie najbardziej intymnej sfery jego życia”. Należy też mieć na uwadze, że surowe zagrożenie karą przestępstw stypizowanych w art. 197 k.k. sytuuje je wśród przestępstw o najwyższej społecznej szkodliwości.

Za podjęciem tej tematyki przemawiają także kontrowersje i wątpliwości w przedmiocie braku efektywności ścigania i przyczyn tego stanu rzeczy, które każdorazowo wywołują zmiany polskiego ustawodawstwa w tym zakresie. Przebieg dyskusji, a także ich efekty pokazały bowiem, że mimo istotnych zmian, wprowadzonych w ostatnich latach, nadal – w opinii ekspertów – wyzwaniem wciąż aktualnym jest podniesienie efektywności działań organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości na polu ścigania zgwałceń .

Zasadniczym celem monografii jest analiza przepisów oraz standardów obowiązujących w zakresie ścigania zgwałceń. Przestępstwo zgwałcenia jest szczególnym przykładem konfrontacyjnej relacji między oskarżonym i pokrzywdzonym , stąd wymaga uwzględnienia aspektu pozycji pokrzywdzonego, wynikającej z zagrożenia tzw. wtórną wiktymizacją, czyli ponownym doznaniem krzywd i szkód, jednak nie w wyniku popełnienia przestępstwa, ale udziału w postępowaniu karnym , determinującego konieczność wprowadzenia szczególnych środków ochrony jego praw i interesów. Z tego też powodu niezbędna jest analiza takich zagadnień, jak: jurysdykcja, tryb ścigania, procedura odbierania zawiadomienia o podejrzeniu popełnienia przestępstwa, kwestie szczególne, związane z prowadzeniem czynności dowodowych w tego typu postępowaniach, sądowe przesłuchanie pokrzywdzonego, udział biegłego psychologa w czynnościach procesowych z udziałem pokrzywdzonego, a także obowiązki organów ścigania w zakresie pouczania o prawach procesowych i informowania o dostępnych formach wsparcia przysługujących pokrzywdzonemu, prawo do odmowy składania zeznań, możliwość prowadzenia postępowania mimo braku po stronie pokrzywdzonego woli udziału w nim czy też odrębności proceduralne postępowań sądowych. Z drugiej strony, szczególna pozycja pokrzywdzonego w tego typu sprawach nakazuje spojrzeć na kwestię realizacji praw i obowiązków procesowych podejrzanego (oskarżonego), w szczególności możliwości efektywnego korzystania z prawa do obrony, w tym prawa do powoływania dowodów, a także przesłuchania pokrzywdzonego.

Odrębnego wyjaśnienia wymaga struktura rozważań przedstawionych w monografii, która została zdeterminowana przez przyjętą koncepcję badawczą. Jest nią ustalenie, czy w polskim ustawodawstwie występuje szczególna procedura w sprawach ścigania zgwałceń, oraz wskazanie powodów jej wprowadzenia. Nadto celem było zbadanie, czy zmiany regulacji w tym zakresie przeprowadzone w ostatnich latach doprowadziły do zgodności polskich przepisów z obowiązującymi standardami, ewentualnie, czy wymagają one dalszych modyfikacji. Wreszcie celem postawionym przed monografią było stwierdzenie, czy ukształtowana na gruncie obowiązujących przepisów praktyka pozwala przyjąć, że krajowe organy ścigania skutecznie ścigają przestępstwa zgwałcenia. Przez skuteczność ścigania należy rozumieć dane dotyczące liczby wykrywanych przestępstw, wszczynanych postępowań, kierowanych do sądu aktów oskarżenia lub innych wniosków wszczynających postępowanie sądowe, prowadzących do pociągnięcia sprawców do odpowiedzialności.

Rozdział I jest poświęcony materialnoprawnym aspektom przestępstwa zgwałcenia w polskim systemie prawnym oraz systemach prawnych Rady Europy, Organizacji Narodów Zjednoczonych oraz Unii Europejskiej. W przypadku regulacji krajowych zaprezentowane zostały dwie perspektywy czasowe. Po pierwsze, przedstawione zostały regulacje obowiązujące od wejścia w życie Kodeksu karnego z 1997 r. do 13.03.2023 r. Następnie zaprezentowane zostały regulacje w zakresie kształtu przepisów zgwałcenia, zawarte w nowelizacji z 7.07.2022 r. Zawiera on także analizę aspektów materialnoprawnych z perspektywy prawodawstwa oraz standardów międzynarodowych Rady Europy, Organizacji Narodów Zjednoczonych oraz Unii Europejskiej.

W II rozdziale przedmiotem analizy są regulacje procesowe dotyczące ścigania zgwałceń, przedstawione z perspektywy zarówno kodeksowej, pozakodeksowej, pragmatyk służbowych zawartych w wytycznych dla prokuratorów oraz policjantów, jak i standardów międzynarodowych. Ich prezentacja ma na celu ustalenie, czy można rzeczywiście mówić o istnieniu szczególnej, odrębnej procedury ścigania zgwałceń w Polsce, a jeśli tak, to dlaczego ustawodawca zdecydował się na takie rozwiązanie. W tym rozdziale przedstawiono kolejno takie zagadnienia, jak: jurysdykcja, możliwość stosowania czynności operacyjno-rozpoznawczych w sprawach o zgwałcenie, tryb ścigania tego przestępstwa, procedura odbierania zawiadomienia o przestępstwie i obowiązki informacyjne wobec pokrzywdzonych, szczególne regulacje, dotyczące metodyki wszczynania i prowadzenia czynności w postępowaniach przygotowawczych dotyczących zgwałceń, sądowe przesłuchania osoby pokrzywdzonej, udział biegłego w czynnościach procesowych z pokrzywdzonym, a także szczególne instytucje procesowe w postępowaniach sądowych w sprawach o zgwałcenie. Ponadto w rozdziale tym wskazane zostały międzynarodowe środki prawne, umożliwiające kwestionowanie wydanych w postępowaniach krajowych rozstrzygnięć w postępowaniach karnych, których przedmiotem było zgwałcenie.

Z kolei rozdział III przedstawia statystyczny obraz ścigania tego przestępstwa w Polsce, uwzględniający dane dotyczące wykrywania, wszczynania, przebiegu postępowań przygotowawczych, jak i sądowych, w tym zapadających rozstrzygnięć sądowych. Analiza ta została dokonana w oparciu o dostępne dane statystyczne uzyskane z Policji, prokuratur, Ministerstwa Sprawiedliwości oraz sądów powszechnych. Jednocześnie też należy podkreślić, że prezentacja obrazu statystycznego miała na celu ustalenie, czy wprowadzane zmiany legislacyjne, począwszy od nowelizacji z 13.06.2013 r. , a także modyfikacje pragmatyk służbowych, przyczyniły się do osiągnięcia celu, tj. zwiększenia efektywności ścigania zgwałceń.

W rozdziale IV przedstawione zostały badania aktowe, w szczególności ich metodologia i wyniki. Zostały one przeprowadzone w okresie od października do grudnia 2016 r. w jednostkach wybranych prokuratur rejonowych z obszaru całego kraju.

Rozdział V jest podsumowaniem badań, a także prezentacją rekomendacji i postulatów potencjalnych zmian w zakresie przepisów, jak i praktyki, których wdrożenie może przyczynić się do poprawy skuteczności ścigania przestępstwa zgwałcenia.

Odrębnego odniesienia wymagają użyte metody badawcze. W zakresie prezentacji prawnej przestępstwa zgwałcenia podstawowe znaczenie miały metoda dogmatyczna, a także komparatystyczna. Posłużyły one do szczegółowej analizy stanu prawnego krajowego, a także wprowadzonego w aktach prawa międzynarodowego. Monografia ma także charakter empiryczny. Przedstawia wyniki badań aktowych w 15 jednostkach prokuratur rejonowych, z obszaru 7 prokuratur regionalnych, na próbie 422 spraw, w których prawomocnie odmówiono wszczęcia postępowania, umorzono postępowanie w niezbędnym zakresie i umorzono postępowanie przygotowawcze. Z badania wyłączone zostały akta postępowań sądowych, albowiem w przeciwieństwie do postępowań przygotowawczych, nie wykazują one istotniejszych odrębności w zakresie ścigania zgwałceń. Badania te przeprowadzone zostały w oparciu o ankietę dotyczącą praktyki funkcjonowania poszczególnych instytucji procesowych.

***

Monografia stanowi zmodyfikowaną wersję rozprawy doktorskiej obronionej na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego. Składam podziękowania osobom, bez których rozprawa doktorska i monografia by nie powstały. Szczególne podziękowania należą się promotorce rozprawy doktorskiej – Pani Profesor Marii Rogackiej-Rzewnickiej, kierownik Zakładu Postępowania Karnego – za wsparcie merytoryczne i pomoc. Wyrazy wdzięczności kieruję do recenzentów rozprawy doktorskiej – Pani Profesor Katarzyny Dudki oraz Pana Profesora Zbigniewa Kwiatkowskiego, którzy cennymi uwagami i wskazówkami wywarli wpływ na kształt monografii. Podziękowania należą się również Panu Profesorowi Adamowi Bodnarowi oraz Pani Doktor Annie Grochowskiej-Wasilewskiej, którzy utwierdzali mnie w przekonaniu o potrzebie pogłębiania zagadnienia będącego przedmiotem monografii. Serdeczne podziękowania kieruję wreszcie do Najbliższych, bez których wsparcia i wyrozumiałości rozprawa doktorska i niniejsza monografia nigdy by nie powstały.

Warszawa, styczeń 2023 r.

Artur Pietryka