Słabuszewski Robert, Przynależność praw spółkowych w spółce jawnej do majątków małżonków

Zainteresowanie problematyką pogranicza prawa spółek i prawa rodzinnego, a także ingerencja w tę materię ustawodawcy (zarówno w kodeksie spółek handlowych, jak i w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym) nie powinna dziwić, jeśli weźmie się pod uwagę to, że samą instytucję spółki osobowej zrodziły w dużej mierze potrzeby prowadzenia przedsiębiorstwa w ramach gospodarstwa rodzinnego oraz potrzeby zapewnienia sukcesji działalności firmy z ojca na syna (synów) . Wśród najważniejszych funkcji ogólnych umowy spółki wskazuje się funkcję społeczną; umowa spółki stanowi mechanizm kształtujący zasady współpracy między ludźmi, w tym pozwala na prowadzenie rodzinnych biznesów . Poza tym osoby fizyczne uczestniczące w spółkach osobowych niemających charakteru interesów rodzinnych często pozostają równocześnie w związku małżeńskim.

Po wejściu w życie ustawy z dnia 17 czerwca 2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw nie powstała praca monograficzna podejmująca w sposób kompleksowy problem przynależności do majątków małżonków praw spółkowych w spółkach osobowych (w tym – w spółce jawnej). Problem ten podjęto zaś w kilku artykułach . Wcześniej artykuły poruszające ten temat opublikowali między innymi A. Jędrzejewska i G. Jędrejek , którzy jednak spółkę cywilną i handlowe spółki osobowe traktowali podobnie, co nie wydaje się właściwe na tle obecnej regulacji i odmiennego charakteru majątku obu rodzajów spółek. Rozważania na temat przynależności praw spółkowych do majątków małżonków zajmują też część monografii G. Jędrejka i P. Pogonowskiego, Działalność gospodarcza małżonków (Warszawa 2002), G. Jędrejka, Spółka cywilna między małżonkami (Warszawa 2003) oraz M. Łączkowskiej, Stosunki majątkowe między przedsiębiorcą i jego małżonkiem w świetle ustroju wspólności ustawowej (Warszawa 2006). Problematykę tę podjął też M. Nazar w ramach opracowania podręcznikowego i systemowego . Poza tym przedstawiciele doktryny (przede wszystkim A. Dyoniak, A. Kidyba, S. Sołtysiński) podejmowali ten temat tylko na marginesie innych rozważań, wyrażając skrajnie różne poglądy.

Doktryna zajęła stanowisko w sprawie przynależności udziałów w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością i akcji w spółce akcyjnej do majątków małżonków (A. Dyoniak , K. Wręczycka , G. Jędrejek , T. Kurnicki , A. Stępień , A. Kondracka, T. Mróz , A. Koch , K. Kułak , A. Chłopecki , M. Nazar , D. Kulgawczuk , A. Kubas , R.L. Kwaśnicki, A. Piskorz, A. Nalazek , P. Zdanikowski ). W kwestii tej wypowiadał się też SN w swoim orzecznictwie .

W ostatnim okresie doszło do zmiany przepisów, co spowodowało dezaktualizację wielu wyrażonych wcześniej poglądów. Mam tu na myśli przede wszystkim:

Problem przynależności praw spółkowych do majątków małżonków jest bardzo różnie rozwiązywany przez poszczególnych autorów. Wystarczy wskazać, że dotąd (szczególnie odnośnie do spółki cywilnej przed nowelizacją kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, zaś co do pozostałych spółek osobowych – jeszcze na gruncie kodeksu handlowego) proponowano – w przypadku wkładów wnoszonych z majątku wspólnego – następujące rozwiązania:

Wątpliwości i rozbieżności pojawiły się także na tle nowej, obecnie obowiązującej regulacji .

Wyczerpujący przegląd wyrażonych poglądów wraz z ich krytyczną analizą przedstawiłem w rozdziale V.

Opublikowano niewiele orzeczeń wskazujących na sposób rozwiązania problemu przynależności praw spółkowych w spółkach osobowych do majątków małżonków w praktyce sądowej, ale w ostatnich latach widać zwiększenie zainteresowania tą problematyką .

Wszystko to sprawia, że warto poświęcić temu zagadnieniu więcej uwagi.

Celem opracowania jest rozwiązanie problemu przynależności praw spółkowych w spółce jawnej do majątków małżonków. Dokonanie prawidłowej kwalifikacji praw spółkowych pozwala w dalszej perspektywie na wskazanie praktycznych konsekwencji tej przynależności. Interesujące problemy, jakie mogą się w związku z tym pojawić, to kwestia zarządu udziałem spółkowym i prawami spółkowymi należącymi do majątku wspólnego, problemy związane z odpowiedzialnością za długi (spółki albo małżonka – wspólnika), egzekucją czy podziałem majątku wspólnego, w skład którego wchodzi udział spółkowy lub poszczególne prawa spółkowe. Zarówno teoretyczne rozważanie tych problemów, jak i ich praktyczne rozwiązanie musi się jednak rozpocząć od prawidłowego zakwalifikowania praw spółkowych do majątków małżonków.

Książka dotyczy modelowej handlowej spółki osobowej, jaką jest spółka jawna. Uważam, że podstawowe znaczenie ma rozwiązanie problemu na tle spółki jawnej, gdyż w przypadku pozostałych handlowych spółek osobowych (partnerskiej, komandytowej i komandytowo-akcyjnej) przepisy o spółce jawnej stosuje się odpowiednio, o ile przepisy kodeksu spółek handlowych nie stanowią inaczej (art. 89, 103 i art. 126 § 1 k.s.h.). W efekcie przyjęte rozwiązania mogą nadawać się do odpowiedniego zastosowania do pozostałych handlowych spółek osobowych. Nie mniej istotne jest to, że spółka jawna jest najczęściej występującą handlową spółką osobową w praktyce obrotu gospodarczego. Zarazem – szczególnie po wejściu w życie art. 33 pkt 3 k.r.o. w aktualnym brzmieniu – zainteresowanie doktryny skupiło się głównie na określeniu przynależności praw spółkowych do majątków małżonków na tle spółki cywilnej, zaś wypowiedzi dotyczące spółki jawnej są rzadkie .

W zakresie małżeńskich ustrojów majątkowych w kręgu moich zainteresowań znalazły się głównie te ustroje, które przewidują istnienie majątku wspólnego, ze szczególnym naciskiem na ustrój wspólności ustawowej, ponieważ zgodnie z art. 48 k.r.o. do ustanowionej umową wspólności majątkowej stosuje się odpowiednio przepisy o wspólności ustawowej, z zachowaniem przepisów o wspólności umownej.

Osiągnięcie założonego celu wymaga sprecyzowania aktualnego stanu prawnego z uwagi na zmiany przepisów, jakie nastąpiły w ostatnich latach (zastąpienie kodeksu handlowego przez kodeks spółek handlowych, zmiana przepisów kodeksu rodzinnego i opiekuńczego w zakresie małżeńskich ustrojów majątkowych – w szczególności ze względu na przepisy intertemporalne obowiązującej od 20 stycznia 2005 r. nowelizacji). Dalej rozwiązanie problemu wymaga ustalenia składu majątków małżonków w przypadku istnienia trzech mas majątkowych (majątek wspólny oraz dwa majątki osobiste), gdyż tylko w tym przypadku powstaje problem przynależności praw spółkowych do majątków małżonków; w szczególności istotne będzie ustalenie, co wchodzi w skład „praw majątkowych wynikających ze wspólności łącznej podlegającej odrębnym przepisom” (np. co do „udziału” małżonka w handlowej spółce osobowej) oraz „praw niezbywalnych, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie”. Ustalenie przynależności praw spółkowych w spółce jawnej do majątków małżonków determinowane jest ustaleniem charakteru praw spółkowych (np. w zakresie ich zbywalności), ustaleniem związku praw korporacyjnych i obligacyjnych, skutków ustalenia zakresu pojęcia udziału w spółce jawnej dla przynależności praw spółkowych do majątków małżonków (właściwie wyróżnienia „udziału spółkowego” jako ogółu praw i obowiązków oraz jako prawa podmiotowego, „udziału kapitałowego” i „udziału w majątku spółki” i ich zbywalności), ustaleniem zakresu i skutków zakazu „rozszczepialności” uprawnień spółkowych.

Istotną kwestią do rozstrzygnięcia będzie opisanie problemu zawieranych przez małżonków intercyz i ich skutku dla przynależności praw spółkowych oraz możliwości „przesunięć” praw spółkowych bez zawierania intercyz (np. w drodze darowizny, zamiany między majątkami małżonków, sprzedaży). Dopiero prawidłowe przypisanie praw spółkowych do majątków małżonków może umożliwić znalezienie odpowiedzi na pytanie, jakie są praktyczne skutki ustalenia określonej przynależności praw spółkowych w spółce jawnej do majątków małżonków.

Książka dotyczy pogranicza dwóch obszarów prawa (tzw. kompleksowych gałęzi prawa): prawa rodzinnego i prawa spółek. Dlatego za punkt wyjścia należało przyjąć ich miejsce w systemie prawa i wynikające stąd konsekwencje dla dalszych wywodów (rozdział I). Następnie należy wyjaśnić, o jakich prawach spółkowych będzie mowa i w jaki sposób małżonkowie mogą brać udział w spółce jawnej. Wzajemny stosunek prawa cywilnego, handlowego i rodzinnego wymusza zaś rozpoczęcie rozważań od ustalenia i scharakteryzowania aktualnego stanu prawa w zakresie składu majątków małżonków i zasad zaliczania poszczególnych praw do określonych mas majątkowych (rozdział IV). Charakterystykę składu majątków małżonków należało jednak przedstawić w sposób naświetlony z punktu widzenia prawa spółek osobowych oraz po wyjaśnieniu takich pojęć, jak „udział spółkowy” i „prawa spółkowe” (rozdział II i III). Na tym tle przedstawiłem przegląd dotychczasowych poglądów doktryny i judykatury na kwestię przynależności praw spółkowych w spółkach osobowych do majątków małżonków (rozdział V).

Dopiero po dokonaniu tych ustaleń można przypisać poszczególne prawa składające się na wiązkę uprawnień wynikających z udziału w spółce jawnej do poszczególnych mas majątkowych (rozdział VI).

Podczas pisania książki przyświecał mi cel równoczesnego, pełnego uwzględnienia stanu prawnego zarówno z punktu widzenia prawa spółek, jak i prawa rodzinnego. Warto w tym miejscu zacytować wypowiedź M. Nazara : „W publikacjach z dziedziny prawa handlowego stereotypowo zarzuca się nieadekwatność unormowań kodeksu rodzinnego i opiekuńczego do stosunków prawnych normowanych przez prawo spółek handlowych i proponuje się często rozwiązania oderwane mniej lub bardziej od unormowań małżeńskiego prawa majątkowego, będącego fundamentem prawa rodzinnego, które jest przecież działem prawa cywilnego, obejmującego także prawo spółek handlowych. Autorzy publikacji z dziedziny prawa rodzinnego natomiast, nie podejmując zwykle samodzielnej analizy instytucji prawa spółek pod kątem unormowań małżeńskich stosunków majątkowych, próbują «dopasować» do unormowań kodeksu rodzinnego i opiekuńczego koncepcje interpretacyjne zaczerpnięte z doktryny prawa handlowego. Podobne tendencje można zauważyć w orzecznictwie Sądu Najwyższego”.

Od razu warto też zwrócić uwagę na kwestie terminologiczne. Mówiąc o nowelizacji kodeksu rodzinnego i opiekuńczego z 2004 r. lub nowelizacji tego kodeksu obowiązującej od 20 stycznia 2005 r., będę miał na myśli przepisy ustawy z dnia 17 czerwca 2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 162, poz. 1691), modyfikującej w istotny sposób małżeńskie ustroje majątkowe. Zresztą ustawa ta w ogóle nadała nowy tytuł działowi III w tytule I k.r.o. „Małżeńskie ustroje majątkowe”, w miejsce poprzedniego „Stosunki majątkowe między małżonkami”, gdyż nie był on ścisły; przepisy dotyczące stosunków majątkowych między małżonkami znajdowały się (i znajdują) także poza tym działem, np. w art. 23, 24 i 27–30 k.r.o., obowiązujących niezależnie od łączącego małżonków ustroju majątkowego.

Wspólność ustawowa nie jest obecnie pojęciem równoznacznym z pojęciem dorobku. Pojęcie dorobku (art. 51³ § 1 k.r.o.) jest zastrzeżone dla nowego ustroju umownego (rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobków – art. 51²–51⁵ k.r.o.), zaś w ustawowym ustroju majątkowym (określonym w art. 31 § 1 k.r.o. jako „wspólność ustawowa”) występuje po prostu „majątek wspólny”. Z kolei to, co przed nowelizacją obowiązującą od 20 stycznia 2005 r. było określane jako „majątek odrębny”, obecnie ustawodawca określił (wracając do terminologii dekretu z dnia 29 maja 1946 r. – Prawo małżeńskie majątkowe) jako „majątek osobisty”.

Wyjaśnienia wymaga też kwestia tytułu książki oraz znaczenia terminów „prawa spółkowe” i „majątki małżonków” stosowanych w dalszych częściach książki.

Wśród różnych znaczeń słowa „udział” w handlowej spółce osobowej doktryna wyróżnia „udział spółkowy” (Gesellschaftsanteil) jako nazwę zbiorczą ogółu praw i obowiązków wspólnika. Problem przynależności do majątków małżonków dotyczy jednak tylko praw, a nie obowiązków . Masy majątkowe wynikające z małżeńskiego ustroju majątkowego łączącego małżonków obejmują bowiem tylko aktywa. Pasywa znajdują się poza ustrojem majątkowym małżeńskim i są regulowane przepisami o zasadach odpowiedzialności za długi. Stąd też w tytule książki mowa tylko o przynależności „praw spółkowych” w spółce jawnej do majątków małżonków. Chodzi tu o takie prawa, składające się na „udział spółkowy”, jak np.: prawo do udziału w zysku, podziału i wypłaty zysku, prawo do odsetek od udziału kapitałowego, prawo do zwrotu wydatków poniesionych w związku z prowadzeniem spraw spółki oraz zwolnienia ze zobowiązań zaciągniętych w imieniu własnym, prawo do części majątku spółki w razie ustąpienia wspólnika lub rozwiązania i likwidacji spółki, prawo do zwrotu rzeczy wniesionych do spółki tytułem wkładu tylko do używania.

Przez „majątki małżonków” należy zaś rozumieć masy majątkowe (majątek wspólny, majątek osobisty żony, majątek osobisty męża) wynikające z łączącego małżonków ustroju majątkowego małżeńskiego. Mówiąc o „małżonku”, mam na myśli osobę pozostającą w związku małżeńskim w rozumieniu kodeksu rodzinnego i opiekuńczego .

Ze względu na źródła regulacji prawnej (strukturę i charakter przepisów normujących dany rodzaj, typ spółki) spółki można podzielić na: spółki prawa cywilnego (spółki cywilne) unormowane w kodeksie cywilnym (art. 860–875 k.c.) oraz spółki prawa handlowego (spółki handlowe) unormowane w kodeksie spółek handlowych , które dzielą się na osobowe spółki handlowe (tj. spółkę jawną, spółkę partnerską, spółkę komandytową i spółkę komandytowo-akcyjną – art. 4 § 1 pkt 1 k.s.h.) oraz kapitałowe spółki handlowe (tj. spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością i spółkę akcyjną – art. 4 § 1 pkt 2 k.s.h.).

Ze względu na rodzaj substratu, na jakim opierają się spółki, wyróżnia się spółki osobowe i kapitałowe. Do spółek osobowych należą: spółka cywilna, spółka jawna, spółka partnerska, spółka komandytowa i spółka komandytowo-akcyjna. Do spółek kapitałowych zalicza się spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością i spółkę akcyjną .

Nazwą „spółki osobowe” część autorów obejmuje zarówno handlowe spółki osobowe (spółkę jawną, spółkę partnerską, spółkę komandytową i spółkę komandytowo-akcyjną, art. 4 § 1 pkt 1 k.s.h.), jak i spółkę cywilną (art. 860 k.c.), zaś inni rezerwują ten termin tylko dla handlowych spółek osobowych w nawiązaniu do treści art. 4 § 1 pkt 1 k.s.h. Mam przy tym świadomość wątpliwości, jakie wiążą się z określeniem charakteru prawnego spółki cywilnej, która nie posiada ani osobowości prawnej (podobnie, jak handlowe spółki osobowe), ani zdolności prawnej (w odróżnieniu od handlowych spółek osobowych) i jest stosunkiem zobowiązaniowym wspólników. Równocześnie zawarcie umowy spółki cywilnej tworzy między wspólnikami pewną więź organizacyjną, mającą określone konsekwencje dla nich samych oraz ich kontrahentów (np. powstanie wyodrębnionego wspólnego majątku wspólników objętego wspólnością łączną, zasady reprezentacji i prowadzenia spraw spółki, solidarna odpowiedzialność za zobowiązania spółki) . Spółka jawna – według obu poglądów – mieści się zarówno w pojęciu spółki osobowej, jak i pojęciu handlowej spółki osobowej.

Jak już wspomniałem, problematyka przynależności praw spółkowych w spółce jawnej jest co do zasady taka sama, jak w pozostałych handlowych spółkach osobowych (choć można tu rozważać pewne odmienności związane ze specyfiką poszczególnych, pozostałych spółek osobowych, tj. partnerskiej, komandytowej i komandytowo-akcyjnej). Książka nie dotyczy natomiast spółki cywilnej. Kilka względów przesądziło jednak o tym, że w książce pojawiają się odniesienia do spółki cywilnej; zdecydowały o tym:

Mając powyższe na uwadze, uznałem, że w książce powinny się znaleźć porównania sytuacji spółki cywilnej i spółki jawnej, zaś dokładnego opisu wymaga choćby interpretacja art. 33 pkt 3 k.r.o. (rozdział IV, punkt 3.3.) czy kwestia przynależności praw spółkowych w spółce jawnej powstałej z przekształcenia spółki cywilnej (rozdział VI, punkt 6).