Misztal Piotr, Przymus adwokacko-radcowski w polskim procesie karnym

Przymus adwokacko-radcowski nie był dotychczas przedmiotem szerszych badań w doktrynie prawa karnego procesowego. W literaturze przedmiotu występuje on niejako akcesoryjnie, na marginesie, najczęściej w związku z analizą prawną skargi subsydiarnej, apelacji od wyroku sądu okręgowego, kasacji, wniosku o wznowienie postępowania oraz skargi od wyroku sądu odwoławczego. Stanowiło to istotny bodziec do pochylenia się nad podjętą tematyką i przeprowadzenia w tym zakresie szczegółowej analizy. Na wybór tematu wpływ miała także okoliczność, że autor niniejszego opracowania jest adwokatem, wobec tego przedmiotową instytucję postrzega zarówno z teoretycznego, jak i pragmatycznego punktu widzenia.

Hipoteza główna pracy została sformułowana następująco: przymus adwokacko-radcowski jest nieodzownym elementem rzetelnego procesu karnego. W celu jej wykazania podjęto próbę oceny istoty przymusu adwokacko-radcowskiego; jego relacji do gwarancji procesowych, wybranych zasad o charakterze ustrojowym; zaproponowano funkcje, jakie spełnia w procesie karnym; porównano go do podobnych instytucji w innych gałęziach prawa oraz w wybranych ustawodawstwach państw obcych; prześledzono jego ewolucję w latach 1928–2019; zestawiono zakres podmiotów uprawnionych do działania na etapie sporządzenia i podpisania pism w przedmiocie przymusu z katalogiem podmiotów legitymowanych do wykonywania funkcji obrońcy albo pełnomocnika; omówiono możliwość, zasady oraz zakres przedmiotowy zwolnienia się z obowiązku dokonania czynności zasadniczej w trybie art. 84 § 3 k.p.k.

Opracowanie składa się ze wstępu, pięciu rozdziałów i podsumowania. Zawiera także bibliografię, wykaz orzecznictwa, rysunki. Dokonano wszechstronnej analizy przepisów prawa, przeglądu literatury przedmiotu, analizy orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, Trybunału Konstytucyjnego, Sądu Najwyższego, Naczelnego Sądu Administracyjnego, wojewódzkich sądów administracyjnych, sądów powszechnych oraz Wyższego Sądu Dyscyplinarnego Adwokatury.

Wstęp ma charakter stricte porządkowy, zawiera hipotezę główną i zagadnienia badawcze poruszane na kanwie niniejszego opracowania.

W rozdziale I podjęto próbę zdefiniowania przymusu adwokacko-radcowskiego i ukazania jego złożonego charakteru. Na potrzeby niniejszych rozważań dokonano jego analizy zarówno pod względem podmiotowym, jak i przedmiotowym. W pierwszym ujęciu rozróżniono przymus z uwagi na posiadany przez profesjonalistę tytuł zawodowy oraz ze względu na wykonywaną przez niego funkcję w procesie karnym. W drugim spojrzeniu zilustrowano go jako formę obligatoryjnego zastępstwa przez adwokata albo radcę oraz jako szczególnego rodzaju wymóg co do formy pisma procesowego, od którego spełnienia zależy skuteczność czynności procesowej. Analiza na tak wielu płaszczyznach pozwoliła na zaproponowanie własnej definicji.

W rozdziale opisano również ewolucję instytucji na przestrzeni lat 1928–2019. Wskazano, że przymus adwokacko-radcowski jest mocno zakorzeniony w tradycji polskiego procesu karnego. Celem udowodnienia tej tezy przeanalizowano przedmiotową konstrukcję począwszy od wejścia w życie Kodeksu postępowania karnego z 1928 r., przez regulację z 1969 r., aż do obecnie obowiązującej ustawy karnoprocesowej. Instytucja ta podlegała licznym przeobrażeniom zarówno z punktu widzenia podmiotowego, jak i przedmiotowego. Konstrukcja ewoluowała od „przymusu adwokackiego”, przez „przymus adwokacko-radcowski”, „przymus obrończo-pełnomocniczy”, aby następnie przyjąć formę przymusu adwokacko-radcowskiego sensu largo.

Ponadto w tej części opracowania dokonano porównania instytucji z innymi formami obowiązkowego zastępstwa procesowego występującymi w innych gałęziach prawa polskiego, jak też regulacjami występującymi w niektórych państwach europejskich, z wykazaniem wzajemnych różnic i podobieństw.

Istota rozdziału II sprowadza się do zdekodowania roli i znaczenia przymusu adwokacko-radcowskiego w polskim postępowaniu karnym. Niniejsze rozważania dotyczą zasadności istnienia instytucji, jej aktualności w dynamicznie zmieniającej się rzeczywistości procesowej. Przymus stanowi wyjątek od zasady, że strona może samodzielnie i ze skutkiem prawnym dokonywać wszelkich czynności procesowych. Obowiązkowe, nieusuwalne zastępstwo procesowe na ściśle określonym wycinku rzeczywistości procesowej zestawiono z wybranymi ustrojowymi zasadami demokratycznego państwa prawnego. Prima vista wyłączenie zdolności postulacyjnej na etapie sporządzania i podpisania pisma procesowego objętego przymusem może być bowiem postrzegane jako reglamentacja wolności osobistej, prawa do sądu, prawa do obrony. W celu oddania ratio legis przymusu adwokacko-radcowskiego wyodrębniono również następujące funkcje, jakie pełni on w polskim procesie karnym: gwarancyjną, determinującą, kodowania, eliminacji.

Rozdział III składa się z trzech zasadniczych części. Pierwsza dotyczy istoty i znaczenia przymusu niejako na „przedpolu” procesu karnego, tj. przed formalnym wszczęciem postępowania. W drugiej opisano zakres przedmiotowy instytucji pod rządami obecnie obowiązującej ustawy karnoprocesowej. W trzeciej przedstawiono sytuację, w której przepisy Kodeksu postępowania karnego odnoszące się do tej szczególnej formy zastępstwa procesowego stosuje się odpowiednio do wybranych postępowań dyscyplinarnych w zawodach prawniczych.

W rozdziale IV zaprezentowano podmioty upoważnione do przedsiębrania czynności objętych przymusem adwokacko-radcowskim. Podstawą rozważań jest teza, że z uwagi na wagę i znaczenie tych czynności procesowych w sposób należyty, rzetelny może ich dopełnić jedynie ekspert. W tej części dokonano także porównania zakresu podmiotów uprawnionych do działania na etapie sporządzenia i podpisania pism w przedmiocie przymusu z kręgiem osób upoważnionych do wykonywania funkcji obrońcy i pełnomocnika w procesie karnym. Ponadto sformułowano tezę, że profesjonalista bez względu na pełnioną funkcję w procesie, na etapie sporządzenia i podpisania pisma procesowego objętego przymusem, działa zamiast, a nie obok reprezentowanej strony. Rozważania obejmują także kwestię zdolności postulacyjnej strony posiadającej tytuł zawodowy adwokata lub radcy prawnego.

W rozdziale V opisano problematykę zwolnienia się przez eksperta z obowiązku dokonania czynności zasadniczej, tj. sporządzenia i podpisania pisma w przedmiocie przymusu adwokacko-radcowskiego. W tej części opracowania przedstawiono krytyczne uwagi do normatywnej treści art. 84 § 3 k.p.k. Obecne brzmienie przepisu budzi bowiem wiele kontrowersji w odniesieniu do zakresu przedmiotowego instytucji, formy, jaką powinna obrać notyfikacja, terminu, w którym miałaby ona nastąpić. Poinformowanie organu procesowego o braku podstaw do sporządzenia i podpisania nadzwyczajnego środka zaskarżenia stanowi formę świadczenia pomocy prawnej, w przeciwieństwie do zaniechania sporządzenia i podpisania skargi subsydiarnej oraz apelacji od wyroku sądu okręgowego.

Zakończenie obejmuje podsumowanie wykonanych badań oraz wnioski de lege lata i de lege ferenda wynikające z przeprowadzonej analizy.

Niniejsze opracowanie powstało na kanwie rozprawy doktorskiej pt. Przymus adwokacko-radcowski w polskim postępowaniu karnym. Analiza dogmatyczno-prawna, obronionej z wyróżnieniem na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Łódzkiego pod kierunkiem prof. dr. hab. Tomasza Grzegorczyka. Tekst uaktualniono do stanu prawnego na dzień 15.06.2020 r., uzupełniono o uwagi recenzentów, nową literaturę przedmiotu oraz orzecznictwo.