Kozieł Grzegorz, Przeniesienie praw i obowiązków wspólników w handlowych spółkach osobowych. Uwagi na gruncie regulacji art. 10 k.s.h.

Jednym z aspektów systemowej reformy prawa handlowego w Polsce, dokonanej na przełomie XX i XXI wieku dzięki trzem bardzo istotnym z punktu widzenia tej materii aktom prawnym: ustawy z dnia 19 listopada 1999 r. - Prawo działalności gospodarczej , ustawy z dnia 20 sierpnia 1997 r. o Krajowym Rejestrze Sądowym oraz ustawy z dnia 15 września 2000 r. - Kodeks spółek handlowych , było uregulowanie przewidujące możliwość przenoszenia ogółu praw i obowiązków wspólników w handlowych spółkach osobowych. Zgodnie z art. 10 § 1-2 k.s.h. ogół praw i obowiązków wspólnika handlowej spółki osobowej może być przeniesiony na inną osobę wówczas, gdy umowa spółki tak stanowi, po uzyskaniu pisemnej zgody wszystkich pozostałych wspólników (chyba że umowa spółki stanowi inaczej).

Na gruncie kodeksu handlowego (w odniesieniu do spółki jawnej i komandytowej) oraz kodeksu cywilnego (w odniesieniu do spółki cywilnej) dopuszczalność przenoszenia praw i obowiązków wspólników spółek osobowych wywoływała poważne wątpliwości jurydyczne. Zamieszczenie w kodeksie spółek handlowych art. 10 było zatem dla autora główną przyczyną podjęcia w ramach niniejszej pracy próby analizy charakteru prawnego handlowych spółek osobowych (w szczególności zakresu ich samodzielności podmiotowej oraz odrębności od wspólników) przez pryzmat rodzaju i charakteru prawnego stosunków występujących w strukturze organizacyjnej handlowych spółek osobowych oraz ich związku z przewidzianą w art. 10 k.s.h. możliwością przenoszenia ogółu praw i obowiązków wspólnika.

Podstawowym założeniem opracowania jest przyjęcie, że w ramach stosunków wewnętrznych spółek osobowych, jako korporacji, występują relacje prawne między wyodrębnioną podmiotowo spółką a jej wspólnikami, funkcjonującymi równolegle w ramach struktury organizacyjnej spółki. Zależność korporacyjno-prawną między wspólnikiem a spółką wyraża stosunek członkostwa, łączący handlową spółkę osobową i wspólnika, którego treścią jest ogół praw wspólnika w spółce osobowej oraz obowiązków wobec tej spółki. Przedmiotem stosunku członkostwa jest natomiast wykonywanie praw oraz obowiązków składających się na jego treść przez wspólnika oraz spółkę, jako strony stosunku członkostwa.

Celem niniejszej pracy jest zaprezentowanie problematyki przeniesienia (zbycia) ogółu praw i obowiązków wspólnika występującego ze spółki (wspólnika jawnego, partnera, komplementariusza, komandytariusza) na wspólnika przystępującego do spółki na podstawie art. 10 k.s.h. oraz jego konsekwencji, w szczególności w sferze stosunku członkostwa w handlowej spółce osobowej. Zakres merytoryczny pracy nie obejmuje zagadnienia zbycia praw i obowiązków akcjonariusza oraz prawnej relacji uczestnictwa akcjonariusza w spółce komandytowo-akcyjnej ze względu na odmienności dotyczące przyjętego przez ustawodawcę modelu zbywalności praw i obowiązków akcjonariusza (zbycie praw i obowiązków akcjonariusza następuje wskutek zbycia prawa udziałowego - akcji), a także różnice w zakresie charakteru prawnego uczestnictwa akcjonariusza w porównaniu z członkostwem pozostałych wspólników handlowych spółek osobowych (prawa i obowiązki akcjonariusza wynikają z prawa udziałowego - akcji).

Przeniesienie ogółu praw i obowiązków wspólnika nie pozostaje w oderwaniu od stosunków występujących w handlowych spółkach osobowych, w szczególności wspomnianego stosunku członkostwa wspólnika ze spółką. Prezentacja zagadnienia tytułowego została zatem poprzedzona analizą charakteru prawnego stron stosunku członkostwa w handlowej spółce osobowej, jako podmiotów prawa, zdefiniowaniem treści i charakteru prawnego występującej między nimi relacji (członkostwa) oraz szczególnych jej wariantów. W opracowaniu rozważono dopuszczalność, jak również konsekwencje przenoszenia ogółu praw i obowiązków wspólnika w poszczególnych formach ustrojowych (stadialnych) spółki w szczególności w ramach formy ustrojowej spółki przed wpisem do rejestru, spółki właściwej, spółki w transformacji oraz spółki w formie schyłkowej - w likwidacji i w upadłości.

Praca składa się z czterech rozdziałów merytorycznych, wprowadzenia oraz podsumowania.

W rozdziale pierwszym dokonano analizy charakteru prawnego uczestników stosunku członkostwa, zdefiniowanego jako prawna relacja łącząca wspólnika oraz handlową spółkę osobową. W konsekwencji podjęto próbę usytuowania handlowej spółki osobowej, jako strony tego stosunku, w klasyfikacji podmiotów prawa, z punktu widzenia jej cech korporacyjnych oraz osobowych i majątkowych. Następnie przeprowadzono analizę relacji członkowskich w handlowej spółce osobowej z perspektywy wspólnika jako drugiej strony stosunku członkostwa. Wyróżniono kategorie podmiotowe posiadające zdolność wystąpienia w charakterze strony wspólnika, przedstawiono ich przymioty prawno-podmiotowe, ograniczenia uczestnictwa w handlowych spółkach osobowych oraz specyficzne warianty statusu wspólnika, przekładające się na charakter prawny strony stosunku członkostwa.

W rozdziale drugim szczegółowo zdefiniowano stosunek członkostwa w handlowej spółce osobowej poprzez wskazanie jego elementów osobowych i majątkowych. W tym celu odróżniono pojęcie udziału w spółce w szerokim znaczeniu od ogółu praw i obowiązków wspólnika handlowej spółki osobowej oraz od stosunku członkostwa i prawa członkostwa. Wskazano oraz zdefiniowano elementy stosunku członkostwa w handlowej spółce osobowej jako stosunku cywilnoprawnego (jego strony, przedmiot i treść). W dalszej części rozdziału przedstawiono zakres treściowy stosunku członkostwa z perspektywy statusu prawnego poszczególnych wspólników handlowej spółki osobowej, a także odniesiono się do charakteru prawnego składających się na treść stosunku członkostwa praw i obowiązków wspólnika. Wskazano także na specyficzną dla stosunku członkostwa w handlowych spółkach osobowych dynamikę treści tej relacji (dynamikę praw i obowiązków wspólnika). Przedstawiono także charakterystykę stosunku członkostwa z punktu widzenia jego cech, jako stosunku prawnego, w kontekście samodzielności podmiotowej handlowej spółki osobowej, jako strony stosunku członkostwa.

W rozdziale trzecim, stanowiącym centrum merytoryczne rozprawy, zaprezentowano problematykę przeniesienia ogółu praw i obowiązków wspólnika handlowej spółki osobowej, w której wyróżniono płaszczyznę podmiotową (stron czynności przeniesienia praw i obowiązków), płaszczyznę przedmiotową (czynności przenoszącej ogół praw i obowiązków) oraz płaszczyznę prawnej dopuszczalności (przesłanek przeniesienia ogółu praw i obowiązków). Na początku rozdziału dokonano charakterystyki czynności prawnej, na podstawie której następuje przeniesienie ogółu praw i obowiązków wspólnika z perspektywy jej uczestników (wspólnika występującego oraz wspólnika przystępującego), przedmiotu (ogółu praw i obowiązków wspólnika) oraz charakteru i formy prawnej. Następnie określono moment, w którym, w zależności od sposobu organizacyjnego (decyzyjnego) ukształtowania przeniesienia, następuje przejście praw i obowiązków wspólnika. W dalszej części rozdziału przedstawiono zagadnienia prawnych przesłanek przeniesienia ogółu praw i obowiązków wspólnika, sposobu ich kształtowania w umowie (statucie) handlowej spółki osobowej w zakresie merytorycznym oraz formalnym, a także konsekwencje ich niezachowania. Rozważono możliwość występowania ograniczeń w swobodzie przenoszalności ogółu praw i obowiązków wspólnika oraz ich prawną doniosłość, w kontekście dopuszczalności przenoszenia ogółu praw i obowiązków, jako podstawy nawiązania stosunku członkostwa.

W rozdziale czwartym zaprezentowano prawne konsekwencje przeniesienia ogółu praw i obowiązków wspólnika w stosunkach między wspólnikiem występującym ze spółki a wspólnikiem przystępującym do spółki, między wspólnikiem występującym ze spółki oraz wspólnikiem przystępującym do spółki a spółką oraz między spółką a jej wierzycielami. Przeprowadzono także analizę skutków przeniesienia ogółu praw i obowiązków wspólnika z perspektywy formy ustrojowej (stadialnej) handlowej spółki osobowej (spółki przed wpisem do rejestru, spółki właściwej, spółki w transformacji, spółki w likwidacji oraz spółki w upadłości).

W podsumowaniu zawarto wnioski końcowe obejmujące najważniejsze wyniki badań przeprowadzonych w poszczególnych rozdziałach pracy oraz uwagi de lege ferenda.

Przedmiot pracy obejmuje zagadnienia, które nie zostały ujęte w jakimkolwiek opracowaniu monograficznym. W publikacji wykorzystano zatem dorobek polskiej literatury prawniczej z zakresu prawa cywilnego i handlowego (w tym w szczególności z zakresu prawa spółek), zawartej w komentarzach, podręcznikach oraz artykułach. Uwzględniono akty normatywne o randze ustawowej oraz akty wykonawcze. Z uwagi na brak orzecznictwa w zakresie objętym przedmiotem rozprawy, zaprezentowano w niej w zakresie istotnym dla przedstawienia kluczowych wniosków, wybrane orzeczenia odnoszące się do analogicznych stanów prawnych dotyczących innych podmiotów prawa, a także aktualne orzeczenia dotyczące handlowych spółek osobowych.

Przy okazji publikacji niniejszej pracy pragnę podziękować prof. dr. hab. Andrzejowi Kidybie za okazaną mi przy pisaniu pracy pomoc, konsultację naukową, wyrozumiałość i stałą gotowość współpracy. Dziękuję za istotne merytoryczne, duchowe i organizacyjne wsparcie podczas pisania i przygotowań do publicznej dyskusji nad pracą.

Chciałbym podziękować także prof. dr. hab. Wojciechowi Pyziołowi oraz prof. dr. hab. Ryszardowi Skubiszowi za okazaną życzliwość, cenne uwagi polemiczne oraz wskazanie zagadnień dyskusyjnych w recenzjach mojej pracy.

Dziękuję pracownikom naukowym Katedry Prawa Gospodarczego i Handlowego oraz Zakładu Prawa Cywilnego Wydziału Prawa i Administracji UMCS za cenne uwagi merytoryczne wskazane w toku przygotowania pracy oraz wszelką okazaną pomoc, w szczególności prof. dr. hab. Marii Późniak-Niedzielskiej, dr. hab., prof. UMCS, Mirosławowi Nazarowi, dr Katarzynie Kopaczyńskiej-Pieczniak oraz mgr. Przemysławowi Bryłowskiemu.

Słowa podziękowania kieruję także do wszystkich, którzy przyczynili się do powstania niniejszego opracowania na płaszczyźnie organizacyjnej i osobistej, w szczególności dziękuję moim rodzicom, siostrom oraz żonie.