Banasik Katarzyna, Przedawnienie w prawie karnym w systemie kontynentalnym i anglosaskim

Przedawnienie jest instytucją prawa karnego sensu largo, zakotwiczoną w przepisach zarówno prawa karnego materialnego, jak i prawa karnego procesowego, chociaż wyraźniej wyeksponowaną przez kodeks karny. Jest to twór prawny dwuwarstwowy, zbudowany z elementów karnomaterialnych i karnoprocesowych. Pozostającym zwykle nieco w cieniu, aczkolwiek również istotnym polem oddziaływania tej instytucji jest prawo karne wykonawcze. Przedawnienie jest instytucją dwuaspektową, determinującą nastąpienie określonych konsekwencji prawnych, relewantnych dla prawa karnego i dla postępowania karnego. Zagadnienie przedawnienia wykazuje związek z prawami człowieka oraz ma znaczenie dla ekstradycji obywatela. Przedawnienie wywołuje zatem reperkusje również w tych dziedzinach, w których raczej nie należałoby się ich spodziewać, będąc przez to instytucją barwną, a nawet zaskakującą.

Problematyce przedawnienia w prawie karnym nie poświęca się wiele uwagi w literaturze. Prima facie wydawać by się zatem mogło, że jest to instytucja o marginalnym znaczeniu, o czym świadczyłoby także jej umiejscowienie dopiero pod koniec części ogólnej kodeksu karnego. Tymczasem odniesienie do instytucji przedawnienia następuje w każdej sprawie karnej, nawet jeśli odniesienie to nie jest uwypuklane, a wręcz jest niedostrzegalne. Przepisy o przedawnieniu znajdują z urzędu zastosowanie w każdej sprawie i na każdym etapie postępowania w ten sposób, że organom ścigania i sądom nie wolno przeoczyć, iż karalność danego przestępstwa się przedawniła. Ponadto doniosłość instytucji przedawnienia karalności oraz przedawnienia wykonania kary i innych środków dla sprawcy jest zrozumiała per se.

Uznałam, że warto zająć się problematyką karnoprawnego przedawnienia, ponieważ w ramach tego zagadnienia istnieje wiele kwestii spornych, wywołujących od lat kontrowersje wśród przedstawicieli polskiej nauki prawa karnego. Rozważenie wielu spośród tych kwestii, wskazanych i przeanalizowanych w pracy, było wysoce pożądane ze względu na ich znaczenie dla stosowania prawa. Na decyzję o poświęceniu badań naukowych właśnie przedawnieniu miał ponadto wpływ brak aktualnej monografii na ten temat. Ostatnie kompleksowe opracowanie to książka K. Marszała, zatytułowana Przedawnienie w prawie karnym, wydana w 1972 r., a zatem powstała na gruncie poprzedniego kodeksu karnego.

Przedmiotem badań uczyniłam instytucję przedawnienia w prawie karnym trzech państw Unii Europejskiej. Pierwszym z nich jest oczywiście polskie prawo karne. Analiza polskich przepisów i wytyczenie problemów związanych z funkcjonowaniem przedawnienia w polskim prawie karnym wyznaczyły tor badania przedawnienia w pozostałych państwach. Uznałam za pożądane przeprowadzenie analizy prawnoporównawczej, albowiem obce rozwiązania prawne - niekiedy bardzo interesujące, jako że zupełnie nieznane polskiemu prawu - mogą być inspiracją dla kreowania unormowań w Polsce. Ponadto niewątpliwie wskazane jest poznanie przepisów obowiązujących w innych państwach, ponieważ polskie prawo karne, aczkolwiek autonomiczne, nie egzystuje w izolacji, lecz jest częścią europejskiego obszaru prawnego. Z pewnością warto poznawać wyniki badań zagranicznych naukowców. Niejako w opozycji do Polski, należącej niegdyś do bloku socjalistycznego i będącej relatywnie nowym, wschodnioeuropejskim i granicznym członkiem Unii Europejskiej, wybrałam Austrię, będącą zachodnioeuropejskim członkiem Wspólnoty Europejskiej. Za tym wyborem przemawiał przede wszystkim fakt istnienia w austriackim prawie karnym wielu ciekawych rozwiązań prawnych. Znaczenie miało również pierwsze, ogólne spostrzeżenie, będące rezultatem wstępnego zapoznania się z przepisami austriackiego kodeksu karnego. Austriackie prawo karne wydało mi się być porządkiem prawnym pośrednim pomiędzy generalnym brakiem przedawnienia a generalnym następowaniem przedawnienia: przyjęto wprawdzie zasadę przedawniania się przestępstw, jednak kodeks karny przewiduje znaczące wyjątki.

Przy wyborze trzeciego państwa - Wielkiej Brytanii - kluczowe znaczenie miał inny faktor. Mimo że cała Unia Europejska bazuje na acquis communautaire, to jej państwa członkowskie należą - według dychotomicznego podziału - do dwóch systemów o całkowicie odmiennej tradycji prawnej. Polska i Austria bezspornie zaliczane są do systemu kontynentalnego. Wielka Brytania, a w szczególności Anglia jako jej część, uważane są za najbardziej reprezentatywny przykład obszaru common law. Za celowością uczynienia przedmiotem badań przedawnienia w common law przemawiała - paradoksalnie - okoliczność, że w systemie tym nie ma przedawnienia w prawie karnym - przynajmniej w kontynentalnym rozumieniu tej instytucji, jak wykazały badania, które później przeprowadziłam. Badania przedawnienia w prawie karnym polskim i austriackim mają charakter komparatystyczny. Z natury rzeczy inaczej należało podejść do charakterystyki przedawnienia w Wielkiej Brytanii.

Praca dzieli się zasadniczo na cztery części. Pierwsza z nich poświęcona jest przedawnieniu w prawie międzynarodowym. Druga zawiera szczegółową analizę przedawnienia karalności przestępstw oraz przedawnienia wykonania kary i innych środków w systemie prawa pisanego na przykładzie Polski i Austrii. Część trzecia ma za przedmiot przedawnienie w systemie common law na przykładzie Wielkiej Brytanii. W czwartej części zaprezentowane zostały wnioski końcowe i postulaty de lege ferenda.

Rozważania nad problematyką przedawnienia w prawie karnym rozpoczęłam od zbadania konwencji międzynarodowych, dotyczących karalności najpoważniejszych przestępstw wagi międzynarodowej. Szczególną uwagę zwróciłam na Statut Międzynarodowego Trybunału Karnego ze względu na jego ogromne znaczenie na arenie międzynarodowej i objęcie jurysdykcją trybunału haskiego najważniejszych delicta iuris gentium, z jednoczesnym wyraźnym wyłączeniem ich spod przedawnienia. Tego pięknego łacińskiego określenia używam jako pojęcia zbiorczego dla czterech tradycyjnych przestępstw prawa narodów, to jest zbrodni przeciwko ludzkości i wyodrębnionej z niej zbrodni ludobójstwa, zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko pokojowi, która - jak stwierdziłam po przeprowadzeniu analizy - przekształciła się w zbrodnię agresji. Przejawów prawnokarnego przedawnienia poszukiwałam także w aktach prawa europejskiego.

Przedmiot badań w prawie Polski i Austrii podzieliłam na pięć rozdziałów. Kolejno przeanalizowałam przedawnienie jako instytucję prawa karnego, przedawnienie karalności, przedawnienie wykonalności, spoczywanie biegu przedawnienia i wyłączenie przedawnienia. Godny polecenia Czytelnikowi wydaje mi się m.in. fragment zatytułowany "Przedawnienie a prawa człowieka". Zagadnieniem, które mnie niezwykle zainteresowało, a które nie było dotychczas przedmiotem głębszych rozważań w literaturze, jest przedawnienie karalności przestępstw ze skutkiem oddalonym w czasie. Wynik analizy tej kwestii doprowadził mnie do wysunięcia niemalże rewolucyjnego postulatu uznania "spóźnionego" skutku za karnoprawnie irrelewantny. Mając na względzie globalny charakter problemu, jak też jego oczywiste znaczenie dla zdrowia psychicznego człowieka, zajęłam się kwestią przedawnienia przestępstw seksualnych popełnionych przeciwko małoletnim. Sporo miejsca poświęciłam przedawnieniu przestępstw prywatnoskargowych. Analizując przedawnienie w austriackim prawie karnym, kierowałam się schematem przyjętym przy analizie przedawnienia w polskim prawie, starając się poruszyć korespondujące zagadnienia. Wskazałam, które spośród austriackich rozwiązań są nieznane polskiemu prawu. Szczególną uwagę zwróciłam na kontrowersyjne w polskiej doktrynie zagadnienie przedawnienia orzekania i wykonania środków zabezpieczających, mające charakter nie tylko teoretycznego sporu, lecz również znaczenie praktyczne. W efekcie rozważań wysunęłam konkretną propozycję de lege ferenda, polegającą na wyraźnym uregulowaniu w polskim kodeksie przedmiotowej kwestii. Spoczywanie biegu przedawnienia okazało się polem badawczym, które mieści w sobie wiele problemów i wymaga gruntownego zreformowania. Odroczenie i przerwa a spoczywanie biegu przedawnienia wykonania kary pozbawienia wolności to problematyka, która zainteresowała mnie szczególnie. W zakresie rozważań nad wyłączeniem przedawnienia przedstawiłam m.in. karnoprawne rozliczenie z totalitarną przeszłością w obu państwach. Dokonałam ponadto analizy implementacji zobowiązań konwencyjnych w aspekcie przedawnienia i oceny zgodności rozwiązań krajowych z unormowaniami międzynarodowymi.

Poszukiwanie przedawnienia w systemie common law poprzedziłam prezentacją metody stosowania prawa międzynarodowego i ogólną charakterystyką ustroju Wielkiej Brytanii. Wyjaśniłam strukturę i system prawny tego państwa oraz uzasadniłam prowadzenie badań na przykładzie angielskiego prawa karnego. Niezbędne było pokazanie konstrukcji i sposobu działania precedensów oraz scharakteryzowanie prawa stanowionego. Konieczne okazało się również przedstawienie organów oskarżających, a w szczególności elementów determinujących decyzję o wniesieniu oskarżenia. Bez tych, jak by się mogło wydawać prima facie, zbędnych dla tematu pracy zagadnień nie byłoby możliwe właściwe zrozumienie pojęć i instytucji relewantnych dla przedawnienia. Po zebraniu materiałów odnoszących się stricte do temporalnych limitów karania dokonałam konkluzji co do przedawnienia w angielskim prawie karnym.

W końcowej części pracy spojrzałam komparatystycznie na system common law i system kontynentalny, co skłoniło mnie do kilku refleksji. Następnie dokonałam podsumowującej oceny polskiej regulacji przedawnienia de lege lata na tle przepisów obcych, głównie austriackich, i zaprezentowałam konkretne propozycje zmian polskich przepisów dotyczących przedawnienia.

Przeprowadzone badania miały charakter interdyscyplinarny i wieloaspektowy, albowiem taka jest natura samej instytucji przedawnienia w prawie karnym. Koncentrowały się one wprawdzie wokół kwestii dotyczących unormowań zawartych w polskim kodeksie karnym, ale nie pomijały kwestii proceduralnych takich jak np. wszczęcie postępowania karnego czy ingerencja prokuratora w ściganie przestępstw prywatnoskargowych. W zakresie spoczywania biegu przedawnienia wykonalności w naturalny sposób musiały mieć za przedmiot uregulowania kodeksu karnego wykonawczego. Badania wkroczyły również na obszar prawa konstytucyjnego, ponieważ dla rozważenia zagadnień niezbędne było odwołanie się do aksjologii konstytucyjnej, polska Konstytucja zawiera ponadto przepisy dotyczące expressis verbis przedawnienia.

Osiągnięte w drodze rozważań i refleksji wyniki badań poprzedzone były szczegółową analizą wielu aktów prawnych, mających różne główne przedmioty regulacji, i kwerendą relewantnego orzecznictwa, przede wszystkim zaś zapoznaniem się z wieloma publikacjami. Wyniki badań zostały oparte na dogłębnych studiach literatury, zarówno polsko-, jak też niemiecko- i anglojęzycznej.

Badanie obcego prawa implikowało konieczność tłumaczenia obcojęzycznych pojęć i poglądów wyrażanych w zagranicznej literaturze na język polski. Przyjęłam metodę wiernego tłumaczenia terminów prawnych i sformułowań występujących w piśmiennictwie, ażeby w możliwie maksymalnym stopniu uniknąć nieporozumienia lub przeinaczenia myśli autora. Uznałam, że należy - jeśli to tylko możliwe i nie prowadzi zarazem do całkowicie sztucznego brzmienia - tłumaczyć precyzyjnie, nawet za cenę utraty pięknego stylu. Mając na względzie różne opcje przetłumaczenia danego terminu lub sformułowania, wielokrotnie przytaczałam oryginalne terminy i wypowiedzi z literatury, dając przez to Czytelnikowi znającemu języki obce możliwość samodzielnego zapoznania się z obcym przepisem lub fragmentem publikacji.

Prezentując austriackie prawo, uznałam za celowe stałe posługiwanie się skrótami przyjętymi w austriackiej technice legislacyjnej takimi jak "StGB" (Strafgesetzbuch - kodeks karny), "Abs" (Absatz - ustęp) i "Z" (cyfra w znaczeniu punktu jako jednostki redakcyjnej aktu prawnego), co - niezależnie od tytułu podrozdziału i pozostałej treści - pozwala Czytelnikowi na szybkie rozpoznanie, o prawie którego państwa jest mowa w danym fragmencie tekstu. Zachowałam przy tym oryginalny podział większości austriackich aktów prawnych na paragrafy (a nie artykuły). Konsekwentnie, pisząc o przepisach common law, używałam określenia "sekcja", co odpowiada polskiej jednostce redakcyjnej w postaci artykułu, albowiem angielskie akty prawne podzielone są właśnie na sekcje (sections). Uznałam, że lepszym rozwiązaniem dla Czytelnika będzie umieszczanie w tekście całego słowa "sekcja" aniżeli jego skrótu "s.", aby nie wywoływać skojarzeń, jakoby chodziło o numer strony. Wypada w tym miejscu ponadto nadmienić, że powszechnie stosowane w angielskiej literaturze i dlatego też używane przeze mnie pojęcie statute (statut) odpowiada generalnie polskiej ustawie. Znaczenie polskiej ustawy ma również termin act występujący w nazwach aktów prawnych.

Niniejsza praca koncentruje się wokół problematyki przedawnienia w prawie karnym. Ze względu jednak na immanentne powiązanie ze sobą wielu zagadnień prawa karnego w naturalny sposób porusza ona również inne kwestie, stanowiąc swoiste źródło wiedzy na temat prawa karnego Austrii oraz prawa - nie tylko karnego - Wielkiej Brytanii. W tym kontekście trzeba zaznaczyć, że austriackie i angielskie prawo karne - nie tylko w przedmiocie przedawnienia - nie są w Polsce znane. Brak jest u nas, przynajmniej w szerszym zakresie, dostępnej literatury na ten temat, nie tylko w języku polskim, ale również w językach oryginalnych. Dlatego też m.in. uznałam za celowe zaprezentowanie wybranych zagadnień z obcych porządków prawnych, wiążących się chociażby pośrednio z tytułowym zagadnieniem. Przedstawienie wspomnianej problematyki było jednak zasadne przede wszystkim z tego powodu, że bez jej wprowadzenia nie byłoby możliwe odniesienie się do trafności poszczególnych rozwiązań prawnych czy wręcz zrozumienie ich istoty. I tak oto uznałam za konieczną np. zwięzłą charakterystykę kar i innych środków reakcji karnej w prawie austriackim. Okazało się to tym bardziej niezbędne w odniesieniu do niektórych środków, w przypadku których samo słownikowe przetłumaczenie nazwy mogłoby nasuwać skojarzenia sprzeczne z ich rzeczywistą naturą. Omówienie przedawnienia w common law Anglii musiało zostać poprzedzone zaprezentowaniem angielskiego systemu prawnego. Było to pożądane także z tego względu, że funkcjonowanie prawa karnego w systemie common law wzbudza zainteresowanie wśród prawników wychowanych w kontynentalnej tradycji prawnej. Ciekawe dla Czytelników powinny być m.in. zagadnienia związane z działaniem precedensów sądowych i werdyktem ławy przysięgłych.

Na zakończenie należy wspomnieć, że znaczna część tej pracy powstała podczas kilkumiesięcznych staży naukowych w zagranicznych ośrodkach akademickich. Prace nad przedawnieniem w austriackim prawie karnym prowadziłam na uniwersytecie w Salzburgu (Paris Lodron Universität Salzburg). Badania w zakresie przedawnienia w systemie common law prowadziłam na uniwersytecie w Hull (Hull University) w Anglii. Wartość naukowa tych pobytów badawczych jest nie do przecenienia.

Niniejsza praca naukowa została sfinansowana ze środków Narodowego Centrum Nauki na podstawie decyzji Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego jako projekt badawczy nr N N110 003240, przyjęty do finansowania w ramach 40. konkursu wniosków o finansowanie projektów badawczych, jako projekt badawczy habilitacyjny pod tytułem "Przedawnienie karalności przestępstw oraz przedawnienie wykonania kary i innych środków w systemie prawa pisanego na przykładzie Polski i Austrii oraz w systemie common law na przykładzie Wielkiej Brytanii".

Wypada w tym miejscu odnieść się do zastosowanej terminologii. Zarówno w powyższym tytule, jak i treści pracy pojęcie "system prawa pisanego" traktowałam jako synonim określeń "system prawa kontynentalnego" ("system kontynentalny") oraz civil law. Nazwy "system common law" używałam zamiennie z terminem "system prawa anglosaskiego" ("system anglosaski"). Warto dodać, że przedmiotowa praca jest pierwszym w literaturze polskiej opracowaniem poświęconym komparatystycznemu spojrzeniu na karnoprawne przedawnienie w systemie prawa pisanego i w systemie common law.

Opracowanie projektu nowelizacji rozdziału XI kodeksu karnego, zatytułowanego "Przedawnienie", było założonym przeze mnie końcowym celem badań naukowych i wymiernym efektem, mogącym znaleźć zastosowanie praktyczne. Przeprowadzone analizy i rozważania doprowadziły mnie w rezultacie do wysunięcia szeregu postulatów de lege ferenda. Można wyrazić nadzieję, że zgłoszone propozycje spotkają się z aprobatą, a argumenty je uzasadniające z akceptacją ze strony zarówno przedstawicieli doktryny, jak i legislatora.