Czepek Jakub, Lubiszewski Maciej, Procedura wyroku pilotażowego w praktyce Europejskiego Trybunału Praw Człowieka

Procedura wyroku pilotażowego po raz pierwszy została wykorzystana w sprawie Broniowski przeciwko Polsce w 2004 r. Od tamtej pory na stałe wpisała się w krajobraz orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Mimo to zarówno procedura, jak i jej mechanizmy oraz odmienne metody rozstrzygania w sprawach dotyczących tego samego problemu systemowego lub strukturalnego nie były zbyt często przedmiotem badań. W literaturze polskiej w zasadzie tylko jedna monografia podejmowała tę kwestię w szerszym zakresie.

Samą procedurę najprościej można określić jako mechanizm załatwiania przez Europejski Trybunał Praw Człowieka grup spraw, których wspólnym źródłem jest problem tkwiący w prawie lub praktyce niezgodnej z Konwencją, poprzez wskazanie tego problemu i zobowiązanie państwa do jego rozwiązania za pomocą środków generalnych .

Założeniem i głównym celem niniejszej monografii jest dokładne zbadanie procedury wyroku pilotażowego oraz regulacji prawnych, które pośrednio lub bezpośrednio wiążą się z tą procedurą. Celem badawczym jest także analiza innych metod rozwiązywania przez Europejski Trybunał Praw Człowieka problemu skarg repetytywnych.

Przyjęte metody badawcze opierają się na analizie orzecznictwa ETPC w kontekście spraw wynikających z problemu o charakterze systemowym lub strukturalnym. Wykorzystanie tej metody zostało uzupełnione przez analizę oficjalnych dokumentów Rady Europy (raportów, sprawozdań itp.) dotyczących możliwości zastosowania mechanizmów służących zmniejszeniu liczby skarg repetytywnych oraz perspektyw ich użycia. Wspomniane metody zostały uzupełnione przez analizę dostępnej literatury przedmiotu oraz szereg wywiadów z ekspertami mającymi bezpośredni kontakt z badaną procedurą oraz jej zastosowaniem. Wśród tych ekspertów byli sędziowie ETPC, pracownicy Kancelarii Trybunału i Komitetu Ministrów Rady Europy oraz pracownicy polskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych.

Monografia składa się z siedmiu rozdziałów. W pierwszym z nich przeanalizowano podejmowane w ostatnich latach działania reformujące konwencyjny system kontrolny zwany Procesem Interlaken. Celem tej części pracy jest przedstawienie procedury wyroku pilotażowego jako jednego ze środków reformujących. Naszym zdaniem o wiele łatwiej zrozumieć omawiany mechanizm, mając świadomość, że był to wynalazek, którego matką była paląca potrzeba rozwiązania problemu gigantycznych zaległości w rozpatrywaniu skarg. W rozdziale drugim scharakteryzowano „pełną” procedurę wyroku pilotażowego. Omówiona w nim została geneza tego rozwiązania – jak się okaże, spór co do jego kształtu, który miał miejsce w fazie projektowania, w dużym stopniu wyjaśnia ewolucję mechanizmu pilotażowego. W rozdziale drugim dokonano również próby zdefiniowania wyroku pilotażowego oraz wskazano jego podstawy normatywne. Celem rozdziału trzeciego jest syntetyczny opis wszystkich dotychczas wydanych wyroków pilotażowych. Rozdział czwarty koncentruje się na analizie poszczególnych elementów wyroku pilotażowego, zarówno tych o charakterze konstytutywnym, jak i fakultatywnym.

Taka kolejność prezentacji procedury wyroku pilotażowego może budzić wątpliwości. Typowym rozwiązaniem jest bowiem poprzedzenie przedstawienia praktyki funkcjonowania badanej instytucji analizą jej poszczególnych elementów. Ten model z pewnością by się sprawdził, gdyby praktyka miała charakter następczy względem regulacji prawnej danej instytucji. W przypadku procedury wyroku pilotażowego Trybunał najpierw zaczął tę procedurę stosować, by dopiero po jakimś czasie stworzyć w swoim Regulaminie jej podstawy prawne. Postanowiliśmy więc zapoznać Czytelnika z praktyką procedury wyroku pilotażowego (w rozdziale trzecim), a następnie (w rozdziale czwartym) dokonać analizy każdego ze składników tej procedury. Analiza ta opiera się w dużej mierze na praktyce, dzięki czemu udało nam się uniknąć wielu powtórzeń, przez co wywód jest – jak sądzimy – czytelniejszy.

Przedmiotem badań w rozdziale piątym są inne niż pełna procedura pilotażowa metody rozpatrywania skarg, u podstaw których leży problem systemowy lub strukturalny. W rozdziale szóstym ukazano procedurę wyroku pilotażowego w szerszym kontekście. Całość wieńczy rozdział siódmy, w którym podjęta została próba przewidzenia przyszłości procedury wyroku pilotażowego.

Wybrana problematyka okazała się bardzo wymagająca i wielowątkowa. Mieliśmy to szczęście, że udało nam się spotkać na swej drodze wielu życzliwych ludzi, którzy, poświęcając swój czas, udzielili nam cennego wsparcia. Nasze podziękowania w pierwszej kolejności kierujemy do sędziów Europejskiego Trybunału Praw Człowieka: Boštjana Zupančiča, Paula Mahoneya i Krzysztofa Wojtyczka. Szczególne wyrazy wdzięczności należą się pani Renacie Degener z Kancelarii Trybunału za potężną dawkę informacji, ale też za okazaną nam anielską cierpliwość. Wiele zawdzięczamy również panu Fredrikowi Sundbergowi z Komitetu Ministrów – bardzo długa rozmowa zmieniła nasze spojrzenie na wyroki pilotażowe w wielu aspektach. Dziękujemy też paniom Justynie Chrzanowskiej – Pełnomocnik Ministra Spraw Zagranicznych ds. postępowań przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka oraz jej zastępcy – dr Aleksandrze Mężykowskiej. Zdecydowaną większość materiałów do tej książki uzyskaliśmy dzięki kwerendzie w Bibliotece Trybunału w Strasburgu. Nieoceniona przy tym była pomoc i serdeczność okazana nam przez jej pracowników: Norę Binder, Genevieve Woods i Alaina Heisserera.

Realizacja projektu oraz wydanie niniejszej książki stały się możliwe dzięki grantowi przyznanemu przez Narodowe Centrum Nauki – Instytucji tej należą się z naszej strony szczególne podziękowania.

Z radością oddajemy do rąk Czytelnika efekt naszych badań. Mimo pomocy ze strony wymienionych wyżej osób, zapewne nie ustrzegliśmy się potknięć i omyłek. Wszystkie te błędy idą wyłącznie na nasze konto. Będziemy wdzięczni za każde spostrzeżenie i uwagę, w tym celu prosimy o kontakt za pośrednictwem naszego bloga, poświęconego orzecznictwu Europejskiego Trybunału Praw Człowieka: https://strasbourgcaselaw.wordpress.com/.

Maciej Lubiszewski

Jakub Czepek