Krajewski Krzysztof (red.), Stańdo-Kawecka Barbara (red.), Problemy penologii i praw człowieka na początku XXI stulecia. Księga poświęcona pamięci Profesora Zbigniewa Hołdy

Księga poświęcona pamięci Profesora Zbigniewa Hołdy powstała z inicjatywy pracowników Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego, na którym od 1992 r. kierował On Katedrą Prawa i Polityki Penitencjarnej UJ, przekształconą w roku 2007 w Zakład Prawa i Polityki Penitencjarnej UJ. Początki pracy zawodowej i kariery naukowej Profesora Hołdy związane były jednak z Lublinem, a po podjęciu pracy na Uniwersytecie Jagiellońskim to w Lublinie nadal był Jego dom, rodzina i liczne grono przyjaciół.

Zbigniew Hołda urodził się 17 marca 1950 r. w Ełku. Liceum ogólnokształcące ukończył w Lublinie i tam podjął studia prawnicze na Uniwersytecie im. Marii Curie-Skłodowskiej. W 1972 r. bezpośrednio po ukończeniu studiów prawniczych został zatrudniony na stanowisku asystenta w Zakładzie Prawa Karnego i Kryminologii Instytutu Prawa Karnego na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej. Pod opieką wybitnego karnisty tego Wydziału, prof. Andrzeja Wąska, Zbigniew Hołda przygotował pracę doktorską poświęconą odpowiedzialności karnej za zażywanie i posiadanie środków odurzających według prawa polskiego i obronił ją w 1978 r. W następnych latach przedmiotem pracy badawczej Zbigniewa Hołdy stały się zagadnienia kryminologii. Efektem tej pracy był m.in. skrypt Kryminologia napisany wspólnie z dr. Zbigniewem Welczem, opublikowany w 1983 r. W ówczesnej polskiej literaturze naukowej była to jedna z nielicznych pozycji prezentujących aktualne koncepcje i teorie kryminologiczne na świecie.

Na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX w. pracę naukową Zbigniew Hołda łączył z aplikacją sądową, a następnie z pracą w zawodzie radcy prawnego. W tym samym czasie był też aktywnym działaczem "Solidarności", w stanie wojennym był internowany we Włodawie i w Lublinie. Po uwolnieniu brał udział w pracach grup demokratycznej opozycji. Jak napisał prof. Andrzej Rzepliński we wspomnieniu o Profesorze Zbigniewie Hołdzie, opublikowanym w 62-63 numerze "Przeglądu Więziennictwa Polskiego", grupy te zajmowały się przygotowaniem projektów reform dla przyszłego państwa polskiego "wbrew otaczającej beznadziei". Zbigniew Hołda uczestniczył w seminarium z zakresu penitencjarystyki, prowadzonym przez prof. Rzeplińskiego w Instytucie Profilaktyki Społecznej i Resocjalizacji Uniwersytetu Warszawskiego, na którym dyskutowano o problemach wykonywania kary pozbawienia wolności i propozycjach zmian w prawie i praktyce penitencjarnej. Podobnie jak Andrzej Rzepliński, również Zbigniew Hołda objęty był wtedy wydanym przez władze zakazem wstępu do więzień, nie przeszkodziło to jednak uczestnikom seminarium w rozpoczęciu szerszej dyskusji na temat tak istotnych problemów, jak np. ochrona praw więźniów. W latach osiemdziesiątych Zbigniew Hołda przyjeżdżał także do Krakowa na seminaria z prawa karnego procesowego i kryminologii prowadzone na Wydziale Prawa i Administracji UJ przez profesorów Andrzeja Gaberle i Stanisława Waltosia. Kilka lat później to właśnie z inicjatywy prof. Stanisława Waltosia Zbigniewowi Hołdzie zaproponowano kierowanie Katedrą Prawa i Polityki Penitencjarnej UJ, a autor tego pomysłu miał okazję nieustannie utwierdzać się w przekonaniu o jego trafności.

Wśród rozległych zainteresowań naukowych Zbigniewa Hołdy na pierwszy plan zaczęły się wówczas wysuwać problemy prawa karnego wykonawczego i praw człowieka. Znalazły one wyraz w rozprawie habilitacyjnej Zbigniewa Hołdy pt. Status prawny skazanego odbywającego karę pozbawienia wolności. Praca zawierała krytyczne omówienie obowiązujących wówczas unormowań prawnych (przede wszystkim przepisów kodeksu karnego wykonawczego z 1969 r.) oraz wnioski de lege ferenda. Wśród tych ostatnich znalazły się postulaty dotyczące dokładnego unormowania praw i obowiązków osób pozbawionych wolności aktem rangi ustawy oraz wprowadzenia sądowej kontroli decyzji wydawanych przez administrację więzienną. Na podstawie tej rozprawy Zbigniew Hołda uzyskał w 1990 r. stopień doktora habilitowanego nadany przez Radę Naukową Instytutu Nauk Prawnych Polskiej Akademii Nauk w Warszawie. W 1991 r. rozprawa habilitacyjna Zbigniewa Hołdy uzyskała drugą nagrodę w XXXIII Ogólnopolskim Konkursie Państwa i Prawa na najlepsze prace doktorskie i habilitacyjne. Zaprezentowane w niej poglądy i postulaty nie pozostały bez wpływu na zmiany przepisów prawa karnego wykonawczego i znalazły odbicie w kolejnych nowelizacjach kodeksu karnego wykonawczego z 1969 r., a później także w przepisach kodeksu karnego wykonawczego z 1997 r. Jeśli chodzi o ten ostatni kodeks, to od 1989 r. Zbigniew Hołda brał udział w pracach nad jego projektem jako członek Komisji ds. Reformy Prawa Karnego przy Ministrze Sprawiedliwości, pracując w Zespole Prawa Karnego Wykonawczego, kierowanym przez prof. Teodora Szymanowskiego. W latach 1999-2000 Profesor Zbigniew Hołda uczestniczył w pracach Zespołu ds. Nowelizacji Kodyfikacji Karnych przy Ministrze Sprawiedliwości (pod przewodnictwem prof. Andrzeja Zolla), a następnie - Komisji ds. Reformy Prawa Karnego przy Prezydencie RP (pod przewodnictwem prof. Andrzeja Wąska). Wielokrotnie występował także jako ekspert w pracach komisji sejmowych, przygotowujących projekty nowelizacji przepisów prawa karnego wykonawczego.

Pracę na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego Profesor Zbigniew Hołda rozpoczął w 1992 r., kiedy to objął kierowanie Katedrą Prawa i Polityki Penitencjarnej UJ. Był już wówczas aktywnie zaangażowany w prace Komisji ds. Reformy Prawa Karnego przy Ministrze Sprawiedliwości nad projektem nowego kodeksu karnego wykonawczego. Uczestniczył także w pracach nieformalnej międzynarodowej grupy prawników i kryminologów prowadzących badania w dziedzinie współczesnych systemów karania i wykonywania kar; należałoby dodać, że to On był - obok prof. Friedera Dünkela i prof. Dirka van Zyl Smita - jednym z inicjatorów i założycieli tej grupy, która w zmieniającym się składzie do dzisiaj podejmuje wspólne przedsięwzięcia naukowe. Wraz z pojawieniem się Profesora Zbigniewa Hołdy na Wydziale Prawa i Administracji UJ studenci tego wydziału oraz pracownicy kierowanej przez Niego katedry uzyskali dostęp do informacji o aktualnych kierunkach i wynikach badań w dziedzinie polityki karnej i penitencjarnej na świecie. Dyskusje prowadzone w trakcie seminariów magisterskich i spotkań naukowych z Profesorem Hołdą inspirowały magistrantów i pracowników Katedry Prawa i Polityki Penitencjarnej UJ do podejmowania w swoich pracach zagadnień karania i wykonywania kar w perspektywie współczesnych standardów międzynarodowych i przy uwzględnieniu rozwiązań normatywnych oraz praktyki innych krajów.

Lata dziewięćdziesiąte ubiegłego wieku to okres intensywnej pracy naukowej Profesora Zbigniewa Hołdy, w której coraz wyraźniej widoczna jest tendencja do łączenia zagadnień prawa karnego wykonawczego i ochrony praw człowieka. Tej problematyce poświęcił On kilka ważnych opracowań, opublikowanych w renomowanych wydawnictwach w kraju i za granicą, takich jak choćby rozdział zatytułowany The Influence of Changed Prison Legislation on Prisoner’s Rights and Prison Conditions zawarty w książce pod red. L. Leszczyńskiego Protection of Human Rights in Poland and European Communities (Lublin 1995) czy rozdział dotyczący stosowania i wykonywania zatrzymania oraz tymczasowego aresztowania w Polsce (Arrest and Preliminary Detention in Poland), napisany wspólnie z T. Bulendą i A. Rzeplińskim, opublikowany w tomie pod red. F. Dünkela i J. Vagga pt. Untersuchungshaft und Untersuchungshaftvollzug (Freiburg 1994). Rezultatem kontynuowania pracy naukowej w tych dziedzinach w późniejszych latach był m.in. wielokrotnie wznawiany komentarz do kodeksu karnego wykonawczego z 1997 r., napisany wspólnie z Kazimierzem Postulskim, sędzią Sądu Apelacyjnego w Lublinie. Zbigniew Hołda był także autorem, a później współautorem popularnego wśród studentów podręcznika z zakresu prawa karnego wykonawczego.

Praca naukowa i uczestnictwo w komisjach powołanych w celu wypracowania reform prawa karnego wykonawczego nie były jedynymi obszarami działalności Profesora Zbigniewa Hołdy, zmierzającej do umacniania poszanowania praw czlowieka. Tej problematyce poświęcał także dużo uwagi w pracy dydaktycznej, w tym w trakcie prowadzonych przez siebie seminariów magisterskich. Był On promotorem ponad 200 magistrów i 2 doktorów prawa oraz recenzentem 17 prac doktorskich i 4 prac habilitacyjnych. Przez długie lata był wykładowcą Szkoły Praw Człowieka Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka, a przez kilka lat także wiceprezesem tej fundacji. W latach 2004-2007 Profesor Zbigniew Hołda był członkiem Europejskiego Komitetu ds. Zapobiegania Torturom i kilka kolejnych ważnych publikacji poświęcił celom, funkcjonowaniu i efektom działalności tego organu. Głęboko przekonany o potrzebie edukowania społeczeństwa w kwestiach związanych z ochroną praw człowieka, często wypowiadał się w środkach masowego przekazu na tematy, które pozwalały Mu tę misję realizować. Jako adwokat patronował Programowi Spraw Precedensowych prowadzonemu przez Helsińską Fundację Praw Człowieka i występował pro bono w sprawach, w których wydane orzeczenie mogło mieć istotny wpływ na interpretację prawa uwzględniającą standardy przestrzegania praw człowieka. Wielokrotnie występował przed Trybunałem Konstytucyjnym w obronie praw istotnych z punktu widzenia interesu publicznego w sprawach dotyczących prawa do organizowania zgromadzeń, przeludnienia w polskich więzieniach czy obserwacji psychiatrycznej podejrzanego w trakcie postępowania karnego. Wyrazem uznania Jego zasług w tej dziedzinie było m.in. nadanie Mu w 2009 r. tytułu Prawnika Pro Bono w konkursie organizowanym przez Fundację Uniwersyteckich Poradni Prawnych. W tym samym roku Gazeta Prawna przyznała Mu nagrodę Złoty Paragraf dla adwokata, a porozumienie polskich, niemieckich, francuskich i hiszpańskich organizacji działających na rzecz praw gejów i lesbijek uhonorowało go Nagrodą Tolerancji za całokształt Jego działalności w dziedzinie ochrony praw człowieka, także w obronie mniejszości seksualnych.

Zajęty tysiącem spraw, przemieszczający się nieustannie pomiędzy Lublinem, Warszawą, Krakowem czy Strasburgiem, Profesor Zbigniew Hołda potrafił znaleźć czas, by życzliwie wysłuchać wszystkich, którzy szukali u Niego pomocy. Był mądrym i dobrym człowiekiem, wrażliwym na krzywdzenie innych i gotowym bronić krzywdzonych także wtedy, gdy wymagało to dużej odwagi cywilnej. Żywo interesował się historią i współczesną kulturą, szczególnie współczesnym malarstwem oraz nowoczesnymi formami teatralnymi. Jego skromność, otwartość i bezpośredniość w połączeniu z błyskotliwością i dużym poczuciem humoru sprawiały, że był osobą powszechnie lubianą, a kontakty z Nim były wydarzeniami niezwykle sympatycznymi i inspirującymi. Miał talent gawędziarza i skłonność do zasypywania rozmówców dużą liczbą informacji wypowiadanych bardzo szybko i z nie najlepszą niekiedy dykcją, ale merytoryczna atrakcyjność Jego wypowiedzi, urok osobisty i ciepło, jakie wnosił do relacji z ludźmi, pozwalały tych "drobiazgów" nie dostrzegać. Jego przedwczesna śmierć 20 maja 2009 r. była ogromnym wstrząsem dla wszystkich, którzy wiedząc o Jego chorobie, nie przestawali wierzyć, że zakończy się ona wyleczeniem. W pamięci osób, które miały okazję do nawiązania bezpośrednich kontaktów z Profesorem Zbigniewem Hołdą, pozostanie On jako wybitny uczony, wielki obrońca praw człowieka i rządów prawa, człowiek nieskazitelnie uczciwy, a przy tym niezwykle mądry, odważny i życzliwy, pełen wiary w ludzką dobroć i chęci spontanicznej pomocy innym. Jak powiedział prof. Stanisław Waltoś, Zbigniew Hołda był człowiekiem, który rozjaśniał sobą ciemności i zmieniał nastroje na lepsze.

Barbara Stańdo-Kawecka

Resocjalizacja to zespół oddziaływań o charakterze pedagogiczno-psychologicznym nakierowanych na zmianę motywacji oraz tych zachowań, które na podstawie przyjmowanych w psychologii, pedagogice, kryminologii kryteriów określane są jako przejawy nieprzystosowania społecznego, demoralizacji, przestępczości . System resocjalizacji, jako układ sprzężonych ze sobą działań, reguluje trzy podstawowe funkcje wobec jego podopiecznych określane jako opiekuńcze, wychowawczo-dydaktyczne i terapeutyczne.

Funkcje opiekuńcze wyrażają się w zaspokojeniu potrzeb pierwszego i wyższych rzędów, aktualnych i potencjalnych. Funkcje wychowawczo-dydaktyczne wyrażają się w przysposabianiu skazanego do pełnienia określonych ról społecznych, przez uczestnictwo w specjalnie zorganizowanych zajęciach. Ta funkcja jest w systemie resocjalizacyjnym najbardziej eksponowana. Szczególnie pozytywny wpływ na osoby pozbawione wolności ma praca. Funkcje terapeutyczne systemu resocjalizacyjnego wyrażają się przede wszystkim w trafnym i rzetelnym zdiagnozowaniu zaburzeń oraz dysfunkcji danej jednostki. Warunkuje to skierowanie, w tym przypadku, osoby pozbawionej wolności do najbardziej adekwatnego dla niej systemu terapeutycznego, który gwarantuje dobranie i zastosowanie odpowiednich metod oddziaływań terapeutycznych. Przytoczenie w tym miejscu jednej definicji pojęcia oddziaływania terapeutyczne jest trudne, głównie z powodu jego szerokości zakresowej. Współczesna psychologia wyróżnia, bowiem wiele szkół determinujących własne metody terapeutyczne. Niemniej jednak definicje pojęcia terapia koncentrują się na "przywracaniu zdrowia jednostki", "leczeniu umysłowych i emocjonalnych zaburzeń oraz łagodniejszych form wadliwego przystosowania za pomocą technik psychologicznych" . W praktyce oddziaływania terapeutyczne to nie tylko korekcja wadliwych społecznie zachowań, ale także modyfikacja struktur regulacyjnych osobowości, czyli sieci poznawczej, sfery popędowo-motywacyjnej oraz systemu wartości. Wywieranie terapeutycznego wpływu na zewnętrzne i wewnętrzne aspekty funkcjonowania człowieka daje największe nadzieje na pożądaną społecznie zmianę, ale także niesie największe zagrożenia.

Więzienie podlega takim samym zmianom jak całe społeczeństwo. Ostatnie lata obfitowały więc w zmiany i transformacje polskiego systemu penitencjarnego. Więzienia nie powinny tylko izolować i przechowywać skazanych, powinny i oferują liczne programy oddziaływań, których celem jest angażowanie osób pozbawionych wolności w aktywne formy konstruktywnych zachowań oraz utrwalanie ich pozytywnych skutków.

Obecny kodeks karny wykonawczy ma za zadanie realizować podstawową wartość, jaką jest poszanowanie ludzkiej godności i wynikających z niej praw człowieka . Koncepcja ta oznacza odrzucenie przymusowej resocjalizacji. Celem wykonywania kary pozbawienia wolności, zgodnie z art. 67 k.k.w., jest: "wzbudzenie w skazanym woli współdziałania w kształtowaniu jego społecznie pożądanych postaw, w szczególności poczucia odpowiedzialności oraz potrzeby przestrzegania porządku prawnego i tym samym powstrzymywania się od powrotu do przestępstwa". Środkiem do realizacji tego celu są oddziaływania penitencjarne prowadzone w formie indywidualnej oraz wobec grup skazanych. Respektując prawo skazanego do decydowania o sobie, w myśl zasady zachowania podmiotowości, proponuje się skazanemu różne systemy, czyli sposoby, odbywania kary pozbawienia wolności. Przede wszystkim system programowanego oddziaływania, ale także zwykły system odbywania kary pozbawienia wolności oraz system terapeutyczny. Znowelizowany art. 96 § 1 k.k.w. brzmi: "W systemie terapeutycznym odbywają karę skazani z niepsychotycznymi zaburzeniami psychicznymi, w tym za przestępstwo określone w art. 197-203 Kodeksu karnego, popełnione w związku z zaburzeniami preferencji seksualnych, upośledzeni umysłowo, a także uzależnieni od alkoholu albo innych środków odurzających lub psychotropowych oraz skazani niepełnosprawni fizycznie - wymagający oddziaływania specjalistycznego, zwłaszcza opieki psychologicznej, lekarskiej lub rehabilitacyjnej".

W systemie terapeutycznym karę pozbawienia wolności wykonuje się przede wszystkim w oddziałach o określonej specjalizacji. Polski system penitencjarny wyróżnia: oddziały dla skazanych uzależnionych od alkoholu, oddziały dla skazanych uzależnionych od substancji psychotropowych lub środków odurzających, oddziały dla skazanych z niepsychotycznymi zaburzeniami psychicznymi lub upośledzonych umysłowo, z których 7 wybranych prowadzi także oddziaływania wobec skazanych z zaburzeniami preferencji seksualnych oraz oddziały dla skazanych niepełnosprawnych fizycznie. Na dzień 31 sierpnia 2010 r. w oddziałach terapeutycznych przebywało w sumie 3107 osadzonych na 81 351 wszystkich osób pozbawionych wolności. Ramowy zarys oddziaływań prowadzonych wobec osadzonych skierowanych do terapeutycznego systemu odbywania kary pozbawienia wolności określa Zarządzenie Nr 2/04 Dyrektora Generalnego Służby Więziennej z dnia 24 lutego 2004 r. w sprawie szczegółowych zasad prowadzenia i organizacji pracy penitencjarnej oraz zakresów czynności funkcjonariuszy i pracowników działów penitencjarnych i terapeutycznych z późniejszymi zmianami.

Wykonywanie kary w systemie terapeutycznym jest bardzo zindywidualizowane, dostosowane do potrzeb i deficytów zdiagnozowanych u skazanych. Oddziały terapeutyczne różnią się od innych oddziałów wykonujących karę pozbawienia wolności w pozostałych systemach odbywania kary przede wszystkim zdecydowanie większą liczbą wyspecjalizowanego personelu, co pozwala na realne nawiązanie kontaktu interpersonalnego pomiędzy osadzonymi - pacjentami a terapeutami - funkcjonariuszami. W miarę upływu pobytu skazanego w oddziale terapeutycznym relacje interpersonalne powinny nabrać głębszego terapeutycznego znaczenia i doprowadzić do powstania przymierza i relacji terapeutycznej.

Skierowanie osoby pozbawionej wolności do systemu terapeutycznego poprzedza wnikliwa diagnoza. W części przypadków diagnozowanie odbywa się w specjalnie do tego celu stworzonych Ośrodkach Diagnostycznych. Postawienie rzetelnej i wnikliwej diagnozy mechanizmów zachowania, które doprowadziły jednostkę do wejścia w konflikt z prawem jest niezwykle ważne, ponieważ determinuje późniejsze oddziaływania terapeutyczne podejmowane wobec pacjenta w oddziale terapeutycznym. To w czasie diagnozowania nawiązuje się pierwszy kontakt z pacjentem. Diagnoza wymaga wiedzy klinicznej, ale też psychologicznej wrażliwości i wyczucia. Podczas spotkań diagnostycznych skazany jest motywowany do podjęcia pracy nad sobą i swoim problemem. Z racji kilkumiesięcznego czasu oczekiwania na rozpoczęcie terapii problemem dla kadry penitencjarnej staje się utrzymanie motywacji pacjenta do podjęcia terapii na pożądanym poziomie. Z formalnego punktu widzenia to na służbie więziennej spoczywa obowiązek przywrócenia społeczeństwu skazanego, zresocjalizowanego w taki sposób, by nigdy nie powrócił on do przestępstwa. Z wielu powodów jest to niezwykle trudne zadanie. Statystyki ostatnich lat pokazują, że liczba osób wymagających objęcia specyficznymi oddziaływaniami terapeutycznymi nie tylko z powodu uzależnień jest ogromna i pomimo, iż liczba oddziałów terapeutycznych systematycznie wzrasta, nadal jest niewystarczająca.

Skazani kierowani są do systemów terapeutycznych na podstawie decyzji Komisji Penitencjarnych lub przez sądy skazujące, które w treści wyroku orzekły na podstawie art. 62 i 95 k.k. o odbywaniu kary pozbawienia wolności w systemie terapeutycznym.

Terapia w warunkach izolacji więziennej nadaje jej specyficzny wymiar - łagodzi, bowiem jej izolacyjny charakter. W oddziale terapeutycznym skazani są traktowani bardziej jako pacjenci niż osoby pozbawione wolności w związku z dokonaniem czynu zabronionego prawem. Model pracy zbliża się do modelu medycznego. Pobyt w więziennym oddziale terapeutycznym dla osób uzależnionych od alkoholu w niewielkim stopni różni się od pobytu w wolnościowym oddziale .

Każdy z oddziałów terapeutycznych oferuje swoim pacjentom spójny program oddziaływań terapeutycznych możliwych do realizacji w warunkach izolacji penitencjarnej. Nie sposób opisać wszystkich prowadzonych w polskim systemie penitencjarnym programów oddziałów terapeutycznych. Autorki skupią się więc na przedstawieniu bliżej koncepcji teoretycznej oraz funkcjonowania oddziału terapeutycznego dla skazanych uzależnionych od alkoholu w Zakładzie Karnym w Garbalinie oraz oddziału terapeutycznego dla skazanych z niepsychotycznymi zaburzeniami psychicznymi lub upośledzonych umysłowo, w tym skazanych z zaburzeniami preferencji seksualnych w Zakładzie Karnym Nr 2 w Łodzi.

11 stycznia 2006 r. weszły w życie wydane przez Radę Europy, Europejskie Reguły Więzienne [ERW-2006]. Szczegółową analizą ich treści zajmowałam się już w innych publikacjach . Tu, mając na uwadze zmiany przyjęte w kodyfikacji karnej w kodeksie karnym i kodeksie karnym wykonawczym z 1997 r. w zakresie celów kary, w tym także kary pozbawienia wolności, wkład prac Profesora Hołdy dla ich przyjęcia i znaczenie ERW-2006 dla ich urzeczywistnienia, uwaga zostanie skupiona na możliwościach, jakie stwarzają ERW-2006 dla praktycznego wdrożenia celów kary wyrażanych w art. 53 § 1 k.k. i art. 67 k.k.w. Wskazuję przy tym na obszary wymagające nowelizacji k.k.w., tak by przepisy te pozostawały w zgodzie z treścią i duchem art. 53 k.k., art. 67 k.k.w. i ERW-2006.