Lach Arkadiusz, Prewencja indywidualna w procesie karnym

We współczesnym świecie pojawia się coraz więcej typów czynów zabronionych, którym należy przede wszystkim zapobiec, ukaranie zaś schodzi na plan dalszy. Pojawia się zatem pytanie, jakie są dostępne instrumenty prewencji i w jakim zakresie mogą być wykorzystane. Znaczenie prewencji indywidualnej w procesie karnym nie było jeszcze przedmiotem kompleksowej analizy w literaturze polskiej, brak jest również opracowań obcojęzycznych skoncentrowanych na tym zagadnieniu. Opracowania zagraniczne zajmujące się problemem preventive justice postrzegają obszar karnoprocesowy jako jedno z zagadnień, traktując je zresztą jako drugorzędne w stosunku chociażby do obszaru czynności operacyjno-rozpoznawczych, przez co analiza ma charakter niepogłębiony. Nie uwzględniają one też polskich regulacji. Stąd zachodzi potrzeba gruntownej analizy problematyki karnoprocesowej, co ma duże znaczenie teoretyczne oraz praktyczne (np. stosowanie tymczasowego aresztowania, zatrzymania, wprowadzenie nowych środków opartych na celu prewencyjnym). Należy wskazać, że możliwość powołania się na obawę popełnienia przestępstwa bądź zapobieżenie mu przewidziano wprost przy następujących instytucjach procesowych uregulowanych w Kodeksie postępowania karnego: podsłuchu (art. 237 § 1 k.p.k.), zatrzymaniu (art. 244 § 1a i § 1b k.p.k.), środkach zapobiegawczych (cele stosowania – art. 249 § 1 k.p.k., podstawa szczególna – art. 258 § 3 i art. 275a § 1 k.p.k. w odniesieniu do nakazu okresowego opuszczenia lokalu). Odwołanie do zapobieżenia przestępstwu odnajdziemy także w przepisach zawartych poza Kodeksem postępowania karnego, a mianowicie w ustawie o świadku koronnym (art. 3 ust. 1). Celem niniejszej pracy jest po pierwsze ustalenie, czy prewencja staje się celem postępowania karnego i na ile może się nim stać. Ustalenie to pozwoli na przeprowadzenie granicy pomiędzy procedurą karną a czynnościami operacyjno-rozpoznawczymi i ewentualnie innymi czynnościami lub postępowaniami (np. administracyjnym czy cywilnym). Zagadnienie to zostanie przeanalizowane w perspektywie teoretycznoprawnej, historycznej oraz prawnoporównawczej. Nie może ono być należycie ocenione w oderwaniu od ogólnej analizy wdrożenia koncepcji preventive justice do polskiego ustawodawstwa. Stąd analizie zostaną poddane także środki przewidziane w prawie karnym materialnym (kary, środki karne i zabezpieczające), kryminalizacja na przedpolu czynu zabronionego (zwłaszcza przygotowania), środki postpenalne, czynności operacyjno-rozpoznawcze, środki administracyjne i cywilne. Takie całościowe spojrzenie jest uzasadnione tym, że ustawodawca może w pewnym zakresie przesuwać regulację o charakterze prewencyjnym z jednego obszaru prawa w inny. Dla przykładu wprowadzając karalność przygotowania przestępstwa, unika się w przypadku zaistnienia takiego przygotowania konieczności odwołania do obawy popełnienia nowego przestępstwa czy też potrzeby zapobieżenia mu na rzecz uzasadnionego lub dużego prawdopodobieństwa popełnienia przestępstwa, a więc odwołania do regulacji o charakterze reaktywnym.

Pogłębionej analizy wymaga zagadnienie uzasadnienia celu prewencyjnego. W literaturze i orzecznictwie wskazuje się na obowiązek państwa w zakresie zapewnienia porządku publicznego oraz ochrony obywateli. Powstaje jednak pytanie, czy to jedyne uzasadnienie i czy jest ono na tyle przekonujące, że pozwala na stosowanie środków typu tymczasowe aresztowanie. W literaturze zagranicznej formułuje się także prawo do bycia uznawanym za niestwarzającego zagrożenia (right to be presumed harmless), co należy zestawić z koncepcją dobrej wiary i domniemaniem niewinności.

Należy zauważyć, że pewne środki prewencyjne mają w prawie polskim tylko charakter procesowy (np. tymczasowe aresztowanie), inne zaś podwójny, ponieważ występują zarówno jako czynności procesowe, jak i operacyjno-rozpoznawcze (kontrola przekazów informacji). Powstaje zatem pytanie o sens dublowania instytucji, a przynajmniej o odwoływanie się do celu prewencyjnego w instytucjach karnoprocesowych mających swoje odpowiedniki w tzw. ustawach policyjnych. Należy także odpowiedzieć na pytanie, jak cel prewencyjny może wpływać na kształt instytucji procesowych, przesłanki ich stosowania oraz wprowadzanie nowych instytucji karnoprocesowych.

Następnie przeanalizowane zostaną kolejno poszczególne środki stosowane w celu prewencyjnym: tymczasowe aresztowanie, nieizolacyjne środki zapobiegawcze, zatrzymanie i inne instytucje karnoprocesowe.

Ważnym zagadnieniem jest ustalenie przesłanek stosowania karnoprocesowych środków prewencyjnych. Zagadnienie to będzie poruszone w kontekście poziomu ryzyka, kryteriów i metod jego oceny oraz prawdopodobieństwa błędnych ustaleń. Rozważona też zostanie kwestia poszanowania zasady domniemania niewinności oraz zasady proporcjonalności.

Analiza sposobu ujęcia celu prewencyjnego w poszczególnych instytucjach pozwoli odpowiedzieć na pytanie, czy są one identyczne, zbliżone, czy też jednak istotnie różnią się między sobą. Należy również zadać pytanie, na ile cel prewencyjny może być powoływany w ramach innych przesłanek stosowania instytucji karnoprocesowych, jak np. dobro wymiaru sprawiedliwości (art. 180 § 1 i 2 k.p.k.), uzasadniona obawa niebezpieczeństwa dla życia, zdrowia, wolności albo mienia w znacznych rozmiarach (art. 184 § 1 k.p.k.), inne bezprawne utrudnianie postępowania (art. 247 § 1 pkt 2 k.p.k.). Warto też zbadać, na ile cel prewencyjny stosowania określonych instytucji może być realizowany z innymi przesłankami ich stosowania.

Przeprowadzone rozważania mają dać odpowiedź na następujące pytania:

Wstępne badania skłaniały do postawienia następujących hipotez badawczych:

W badaniach wykorzystane zostały następujące metody: dogmatyczna, filozoficzna, prawnoporównawcza, historyczna. Oprócz regulacji polskich oraz literatury przedmiotu polskiej i zagranicznej, w pracy przenalizowane zostało orzecznictwo sądów polskich, Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej oraz w niezbędnym zakresie sądów państw obcych. W części prawnoporównawczej pokazane zostały regulacje funkcjonujące w USA, Anglii, Niemczech, we Włoszech i Francji. Dobór tych krajów nie był przypadkowy. USA i Anglia mają w ustawodawstwie daleko posunięte instrumenty prewencji z uwagi na zagrożenia terrorystyczne. Włochy wprowadziły takie instrumenty wiele lat temu w związku ze zwalczaniem organizacji mafijnych. Niemcy są krajem, którego ustawodawstwo karnoprocesowe wywarło największy wpływ na polski proces karny. Często polska nauka procesu karnego odwołuje się także do regulacji francuskich. Pojawia się zatem pytanie, jak wyżej wymienione kraje realizują w swoich procedurach karnych cel prewencji indywidualnej. W tej części zaprezentowano ogólne podejście do celu prewencyjnego w analizowanych państwach, możliwości powołania się na niego przy stosowaniu instytucji karnoprocesowych, a także instytucje o charakterze prewencyjnym niemające charakteru procesowego, jak civil prevention orders czy administracyjny areszt prewencyjny.