Zientara Anna, Prawnokarna ochrona przed nieuczciwą konkurencją w ustawie o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji

Celem niniejszej monografii jest ustalenie zakresu odpowiedzialności karnej przewidzianej w ustawie z 16.04.1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (z włączeniem odpowiedzialności zarówno za przestępstwa, jak i za wykroczenia określone w tej ustawie). W związku z takim wyznaczeniem głównego zadania badawczego opracowanie obejmuje szczegółową analizę przepisów karnych zawartych w tym akcie prawnym, z uwzględnieniem nie tylko ustawowych znamion czynów zabronionych opisanych w poszczególnych przepisach tej ustawy, lecz także ich powiązań z przepisami należącymi do innych gałęzi prawa. Ponadto w związku z wnioskowym trybem ścigania konieczne jest poczynienie ustaleń co do kręgu podmiotów, którym przysługuje przymiot pokrzywdzonego.

Realizacja celu niniejszej pracy wymaga przeprowadzenia wielopłaszczyznowych analiz problematyki odpowiedzialności karnej za czyny nieuczciwej konkurencji, z uwzględnieniem regulacji cywilnoprawnych, administracyjnoprawnych oraz unijnych i ich możliwego wpływu na zakres zastosowania przepisów penalnych.

Nie budzi wątpliwości to, że nieuczciwa konkurencja zwalczana jest na podstawie ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji przede wszystkim przy użyciu środków cywilnoprawnych. Tylko niewielka część czynów nieuczciwej konkurencji jest penalizowana jako jednocześnie delikt cywilnoprawny i przestępstwo albo wykroczenie. Przepisy penalne stanowią zatem dodatkowy, obok sankcji cywilnej, instrument ochrony przed nieuczciwymi zachowaniami podejmowanymi w obrocie gospodarczym. Poznanie zasad odpowiedzialności cywilnej przewidzianej w ustawie o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji pozwoli więc na dokonanie oceny, czy, a jeśli tak, to w jakim stopniu, zakres bezprawności cywilnej wpływa na określenie podstaw odpowiedzialności karnej.

Porównanie przepisów cywilnych i odpowiadających im przepisów statuujących przestępstwa i wykroczenia prowadzi do wniosku, że znacznie się one różnią. W niektórych przepisach cywilnych zawarte są wyłączenia odpowiedzialności – ustawodawca wskazał, że określone zachowania nie stanowią czynu nieuczciwej konkurencji. Tymczasem analogicznego wyłączenia nie zawierają przepisy karne odwołujące się do tych deliktów cywilnoprawnych. Istotne jest zatem rozważenie, czy owo wyłączenie odpowiedzialności za delikt cywilnoprawny może mieć zastosowanie przy określaniu zakresu odpowiedzialności karnej, a jeśli tak, to – przy użyciu jakich instytucji prawa karnego.

Odwołanie do czynów nieuczciwej konkurencji występuje między innymi w ustawie z 16.02.2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów . Artykuł 24 ust. 2 pkt 3 u.o.k.k. stanowi, że praktykami naruszającymi zbiorowe interesy konsumentów są na przykład czyny nieuczciwej konkurencji. Praktyka naruszająca zbiorowe interesy konsumentów stanowi delikt administracyjny, za który, po spełnieniu dodatkowych przesłanek, Prezes UOKiK na podstawie art. 106 ust. 1 pkt 4 u.o.k.k. może nałożyć na przedsiębiorcę karę administracyjną pieniężną w wysokości do 10% obrotu osiągniętego w roku obrotowym poprzedzającym rok nałożenia kary. Oznacza to, że czyny nieuczciwej konkurencji, również te penalizowane jako przestępstwo lub wykroczenie, które są jednocześnie praktyką naruszającą zbiorowe interesy konsumentów, mogą prowadzić do odpowiedzialności administracyjnej i wymierzenia kary pieniężnej. W związku z powyższym konieczne stało się przeanalizowanie problematyki zbiegu podstaw odpowiedzialności karnej i odpowiedzialności administracyjnej w kontekście możliwości podwójnego ukarania za ten sam czyn nieuczciwej konkurencji. Należy rozstrzygnąć, czy dopuszczalna jest odpowiedzialność zarówno karna, jak i administracyjna za ten sam czyn nieuczciwej konkurencji, jeżeli czyn ten stanowi jednocześnie przestępstwo i delikt administracyjny (praktykę ograniczającą konkurencję lub naruszającą zbiorowe interesy konsumentów). By odpowiedzieć na to pytanie, w pierwszej kolejności należy ustalić, jaki jest charakter kar pieniężnych nakładanych z tytułu deliktów administracyjnych przez odpowiednie organy w trybie administracyjnym.

Na potrzeby realizacji celu monografii konieczne było również zbadanie tego, jaki wpływ na możliwość stosowania przepisów karnych zawartych w ustawie o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji mają regulacje unijne, w szczególności dyrektywa 2005/29/WE o nieuczciwych praktykach handlowych . Istotnym zagadnieniem podjętym w pracy jest również znaczenie dokonanego przez polskiego ustawodawcę rozdzielenia sfer ochrony uczciwości na rynku pomiędzy dwa akty prawne – ustawę o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, mającą w założeniu regulować stosunki między przedsiębiorcami, oraz ustawę z 23.08.2007 r. o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowym , implementującą dyrektywę 2005/29/WE i dotyczącą relacji przedsiębiorca – konsument.

W opracowaniu zostały poddane analizie również przepisy karne służące zwalczaniu nieuczciwej konkurencji w kilku wybranych państwach europejskich. Analiza uregulowań zagranicznych pozwala zarówno na uchwycenie podobieństw i różnic między poszczególnymi obcymi regulacjami, jak i na porównanie ich z przepisami karnymi ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji.

W piśmiennictwie prawniczym znajdujemy wiele cennych opracowań dotyczących przepisów karnych ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji. Również komentarze do przepisów karnych tej ustawy cechuje bardzo wysoki poziom merytoryczny. Brakuje jednak aktualnego opracowania monograficznego poświęconego nie tylko samej wykładni przepisów karnych, ale także ukazującego zagadnienia karnoprawnej ochrony uczciwej konkurencji w szerszym aspekcie. Od wydania opracowania M. Mozgawy Zwalczanie nieuczciwej konkurencji środkami prawa karnego właśnie minęło 25 lat. Od tego czasu doszło do kilku zmian ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji i uchwalenia ustawy o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowym, co znacznie zmieniło stan prawny. Założeniem niniejszej publikacji jest zatem wypełnienie tej luki poprzez przekazanie Czytelnikom opracowania prezentującego aktualny stan prawny.

W monografii przyjęto trzy hipotezy badawcze.

Pierwsza z nich zakłada, że rozdzielenie sfer ochrony uczciwości na rynku na relacje przedsiębiorców z przedsiębiorcami i przedsiębiorców z konsumentami nie do końca się powiodło. W rzeczywistości nie doszło zatem do całkowitego rozdzielenia uregulowań, czego przyczyną było zarówno niedopracowanie uregulowań mających doprowadzić do tego rozdzielenia, jak i istnienie czynów, których specyfika polega na niedającym się rozdzielić spleceniu naruszeń interesów zarówno innych przedsiębiorców, jak i konsumentów.

Druga hipoteza wiąże się z przyjętym przez twórców ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji założeniem jej kompleksowego charakteru polegającego na połączeniu w tej ustawie z jednej strony przepisów cywilnoprawnych, a z drugiej – statuujących przestępstwa lub wykroczenia. W tym przypadku przyjęta przeze mnie hipoteza zakłada, że to nadanie ustawie o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji kompleksowego charakteru, które mogło stać się ułatwieniem dla zsynchronizowania uregulowań należących do różnych gałęzi prawa, nie zostało należycie dopracowane, co powoduje liczne spory interpretacyjne.

Trzecia hipoteza zakłada, że współistnieniu w polskim prawie służącym zwalczaniu nieuczciwych zachowań w obrocie gospodarczym różnych podstaw odpowiedzialności penalnej, w szczególności istnieniu podstaw stosowania kar za przestępstwa i wykroczenia oraz podstaw stosowania kar pieniężnych za delikty administracyjne, nie towarzyszy stworzenie jasnych i skutecznych prawnych zabezpieczeń przed naruszeniem zasady ne bis in idem i zasady proporcjonalności.

Każda z powyżej przedstawionych hipotez zostanie poddana w pracy analizie mającej na celu weryfikację ich prawdziwości.

Główną płaszczyzną badawczą niniejszego opracowania jest prawo karne materialne. Z uwagi na wskazane wyżej cele badawcze badania objęły także wybrane przepisy administracyjne ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów oraz przepisy cywilne ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji. W zakresie analizy problematyki ne bis in idem konieczne było przeprowadzenie analizy wybranych przepisów aktów prawa międzynarodowego i unijnego. Analizie poddano także przepisy karne służące zwalczaniu nieuczciwej konkurencji w Niemczech, we Francji i w Czechach.

Główną metodą badawczą wykorzystaną w tym opracowaniu jest metoda formalno-dogmatyczna, zwana także metodą logiczno-językową. Przy jej użyciu dokonano analizy obecnie obowiązujących przepisów karnych, cywilnych i administracyjnych. Pozwoliło to na uporządkowanie ich znaczenia oraz podjęcie próby odpowiedzi na pytanie o to, czy przepisy karne ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji są przydatne do realizacji celów, jakie stawia im ustawodawca w zakresie ochrony przed nieuczciwą konkurencją. Metoda logiczno-językowa została także wykorzystana do analizy unijnych aktów prawnych oraz przepisów statuujących zakaz ne bis in idem.

W pracy wykorzystano także metodę historycznej analizy prawa. Wiedza o rozwoju danej instytucji przyczynia się bowiem do pełniejszego jej zrozumienia.

W opracowaniu posłużono się również metodą prawnoporównawczą, aby ukazać podobieństwa i różnice co do zakresu kryminalizacji nieuczciwych zachowań przedsiębiorców w wybranych państwach.

Praca zawiera analizę orzecznictwa sądów krajowych, Trybunału Sprawiedliwości oraz Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Na potrzeby niniejszego opracowania przebadano także wybrane decyzje Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów oraz orzeczenia Krajowej Izby Odwoławczej.

Monografia składa się ze wstępu, dziewięciu rozdziałów i wniosków.

Rozdział 1 poświęcono zagadnieniom wstępnym. Wyjaśniono w nim pojęcie konkurencji oraz przedstawiono prawo służące zwalczaniu nieuczciwej konkurencji jako jeden z działów prawa konkurencji.

W rozdziale 2 zostało ukazane kształtowanie się prawnokarnej ochrony przed nieuczciwą konkurencją. Przedstawiono w nim rys historyczny przepisów służących zwalczaniu nieuczciwej konkurencji od odzyskania niepodległości w 1918 r. do uchwalenia ustawy z 1993 r. oraz omówiono fundamentalne zmiany, jakie w systemie zwalczania nieuczciwej konkurencji wprowadziła ustawa o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowym. W rozdziale tym zawarto również opis wybranych regulacji unijnych, które miały wpływ na polskie przepisy karne związane ze zwalczaniem nieuczciwej konkurencji.

Z uwagi na zasadę subsydiarności prawa karnego oraz fakt, że nieuczciwa konkurencja zwalczana jest przede wszystkim środkami prawa cywilnego w rozdziale 3 zaprezentowano podstawowe zasady odpowiedzialności cywilnoprawnej. Przedstawiono definicję pojęcia czynu nieuczciwej konkurencji zawartego w art. 3 u.z.n.k. i funkcje tego przepisu. Pozwoliło to na zakreślenie granic odpowiedzialności cywilnoprawnej i poczynienie rozważań dotyczących wpływu bezprawia cywilnego na zakres odpowiedzialności karnej i wykroczeniowej na gruncie ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji. Z uwagi na to, że ustawodawca przewidział odpowiedzialność administracyjną za praktyki naruszające zbiorowe interesy konsumentów oparte między innymi na czynach nieuczciwej konkurencji, rozdział ten obejmuje także zakres przedmiotowy i podmiotowy ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów oraz sankcje w niej przewidziane. Stanowi on wprowadzenie do głównej tematyki opracowania, tj. analizy dogmatycznej przepisów ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji statuujących przestępstwa i wykroczenia, która została zawarta w rozdziałach 4 i 5. Umieszczenie rozdziałów zawierających analizę przepisów karnych ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji za rozdziałem dotyczącym odpowiedzialności cywilnej i administracyjnej związane było z koniecznością przedstawienia problemów związanych z pojęciem czynu nieuczciwej konkurencji przed przystąpieniem do problematyki karnoprawnej ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji. Dzięki takiemu zabiegowi możliwe było zaprezentowanie rozważań związanych z analizą przepisów ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji statuujących przestępstwa i wykroczenia z odwołaniem się do już wcześniej poczynionych uwag dotyczących definicji czynu nieuczciwej konkurencji, zamiast przedstawiania problematyki cywilnoprawnej w ramach analizy karnej, co sprzyja klarowności wywodu.

W rozdziale 6, po przeanalizowaniu zakresu odpowiedzialności cywilnoprawnej i karnej za czyny nieuczciwej konkurencji, przedstawione zostały rozważania dotyczące wpływu regulacji cywilnych na zakres odpowiedzialności karnej i wykroczeniowej.

W celu całościowego ukazania zakresu kryminalizacji powiązanej z prawem zwalczania nieuczciwej konkurencji w rozdziale 7 syntetycznie omówiono wybrane przepisy karne umiejscowione poza ustawą o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, które są powiązane z regulacją zawartą w tej ustawie. Rozproszenie uregulowań penalnych jest bowiem jedną z cech prawa służącego zwalczaniu nieuczciwej konkurencji.

Rozdział 8 poświęcono problematyce możliwości podwójnego karania za czyny nieuczciwej konkurencji. Analiza zawarta we wcześniejszych rozdziałach pozwoliła wyodrębnić przypadki, w których określone zachowanie stanowiące czyn nieuczciwej konkurencji może zostać zakwalifikowane jako podstawa zarówno do wymierzenia kary administracyjnej, jak i do orzeczenia kary za przestępstwo lub wykroczenie. W rozdziale tym przeanalizowano zatem przepisy statuujące zasadę ne bis in idem i zasadę proporcjonalności, a także orzecznictwo polskiego Trybunału Konstytucyjnego, Trybunału Sprawiedliwości oraz Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Konieczne było również zastanowienie się nad charakterem sankcji administracyjnych wskazanych w ustawie o ochronie konkurencji i konsumentów – nad tym, czy mają one charakter karny (represyjny). Pozwoliło to na ustalenie, czy zakaz wielokrotnego karania tego samego podmiotu za ten sam czyn znajduje zastosowanie na gruncie odpowiedzialności za czyny nieuczciwej konkurencji.

Ostatni rozdział został poświęcony uregulowaniom prawnokarnym służącym zwalczaniu nieuczciwej konkurencji w Niemczech, we Francji i w Czechach.

W zakończeniu dokonano podsumowania wniosków płynących z wcześniejszych rozważań i zamieszczono propozycje zmian legislacyjnych.

Autorka pragnie złożyć podziękowania prof. dr hab. Małgorzacie Król-Bogomilskiej za wsparcie okazywane przez cały czas pisania monografii i cenne wskazówki merytoryczne. Dziękuję również dr hab. Magdalenie Błaszczyk i prof. INP PAN dr. hab. Grzegorzowi Maternie za lekturę pracy i interesujące spostrzeżenia. Szczególne podziękowania składam recenzentowi wydawniczemu, prof. dr. hab. Ryszardowi A. Stefańskiemu za cenne uwagi, które niewątpliwie pomogły mi ulepszyć niniejsze opracowanie.