Rycak Artur, Powszechna ochrona trwałości stosunku pracy

Ochrona trwałości stosunku pracy jest dla pracownika wartością samą w sobie. Dla pracodawcy oznacza ograniczenie jego autonomii w swobodnym doborze pracowników.

Dyskusja o potrzebie prawnego unormowania powszechnej ochrony trwałości stosunku pracy i jej zakresie toczy się nieprzerwanie od co najmniej 100 lat, tj. od początku powstania prawa pracy jako odrębnej dyscypliny systemu prawa. Postulaty zmian prawa w tym zakresie, czy to ze strony pracowników, czy też pracodawców, pojawiały się zwykle jako skutek nowej sytuacji gospodarczej lub społeczno-politycznej, w jakiej znajdował się dany naród.

W okresie międzywojennym w państwach europejskich rozpoczął się powolny proces osłabiania nieograniczonej władzy pracodawcy do arbitralnego zwalniania pracowników, wynikający z podważania zasad państwa socjalnego oraz upowszechniania się idei sprawiedliwości społecznej. Prawo prywatne, regulujące m.in. stosunki zatrudnienia, na początku XX w. w Europie Zachodniej opierało się na zasadzie bezwzględnej wolności umów, a zatem i wolności ich rozwiązywania. Było to konsekwencją propagowanych wówczas powszechnie reguł społecznych opartych na doktrynie liberalnej .

Pierwszymi instytucjami prawnymi ograniczającymi podmiotowe prawo pracodawcy wypowiedzenia umowy o pracę były w latach 20. XX w. okresy i terminy wypowiedzenia, a w ramach ochrony szczególnej zakazy zwalniania pracowników z powodu pełnionych przez nich funkcji społecznych i publicznych oraz sytuacji osobistych i rodzinnych. Powszechna ochrona trwałości stosunku pracy z jej głównymi środkami, do których należą obowiązek uzasadnienia wypowiedzenia oraz roszczenia restytucyjne i kompensacyjne z tytułu wadliwego wypowiedzenia, w latach 60. i 70. wprowadzona została zarówno w państwach Europy Zachodniej, jak i w państwach bloku socjalistycznego.

Od początku tego procesu w większości krajów do wachlarza środków prawnych ochrony stabilności stosunku pracy włączano elementy kolektywne. Tego typu środki prawne jako pierwsza przewidywała niemiecka ustawa z 1920 r. o radach zakładowych (niem. Betriebsrätegesetz) . W różnych modelach powszechnej ochrony trwałości stosunku pracy elementy kolektywne odgrywają bardzo istotną rolę. W państwach Europy Środkowo-Wschodniej, w tym w Polsce, związki zawodowe wyposażone są najczęściej w kompetencje wyrażania opinii dotyczącej zamiaru pracodawcy wypowiedzenia umowy o pracę. W państwach Europy Zachodniej rola związków zawodowych koncentruje się bardziej na procedurach pojednawczo-perswazyjnych na etapie następującym po wypowiedzeniu pracownikowi umowy o pracę oraz na etapie procedur spornych.

Pomimo wielu regulacji prawnych na poziomie międzynarodowym dyskusja na temat zasadności wprowadzania norm prawnych statuujących ochronę stabilności zatrudnienia jest ciągle żywa. Przede wszystkim ze względu na ich społeczno-gospodarcze uwarunkowania.

Obecnie uznaje się, z jednej strony, że ochrona trwałości konkretnego stosunku pracy stanowi standard prawa pracy wyrażony expressis verbis w kilku dokumentach międzynarodowych, w tym przede wszystkim w konwencji MOP nr 158 z 1982 r., Zrewidowanej Europejskiej Karcie Społecznej Rady Europy oraz Karcie praw podstawowych UE. Z drugiej strony, w niektórych systemach prawnych krajów o rozwiniętej gospodarce rynkowej, np. w Stanach Zjednoczonych, panuje do dziś doktryna employment-at-will, zgodnie z którą pracodawca ma prawo zwolnić pracownika bez jakiejkolwiek uzasadnionej przyczyny.

Te dwa skrajne podejścia do zagadnienia stabilności stosunku pracy mają swoje źródło w odmiennych doktrynach społeczno-gospodarczych, które stanowią podstawę aksjologiczną określonych systemów prawnych, a jednocześnie w szeroko rozumianych różnicach kulturowych poszczególnych krajów. O ile na przykład w Europie Zachodniej w XIX w. ograniczano prawnie możliwość zawierania z pracownikiem umowy o pracę zawieranej na czas życia, traktując taki kontrakt jako przejaw niemal niewolniczego skrępowania, o tyle w dynamicznie rozwijającej się gospodarce Japonii drugiej połowy XX w. umowy o pracę na czas życia były powszechnie pożądane przez samych pracowników, ceniących sobie duże bezpieczeństwo zatrudnienia i nie przeszkadzały w osiąganiu wysokiego wzrostu gospodarczego kraju.

Zarówno w polskiej, jak i zagranicznej literaturze prawa pracy powszechnie uznaje się, że zagadnienie ochrony trwałości stosunku pracy jest jedną z najbardziej istotnych, a zarazem złożonych i kontrowersyjnych, a nawet drażliwych kwestii tej gałęzi prawa . Podkreśla się przy tym, że jest to problematyka o dużej doniosłości społeczno-gospodarczej, a także politycznej .

Obecnie autorzy podręczników akademickich czy komentarzy do kodeksu pracy niewiele miejsca poświęcają na uzasadnianie zasadności występowania w normach prawnych instrumentów powszechnej ochrony trwałości stosunków pracy, traktując to zagadnienie jako pewien paradygmat prawa pracy, natomiast szczegółowo zajmują się poszczególnymi instytucjami składającymi się na omawianą problematykę prawa pracy. Można stąd wyprowadzić wniosek, że ochrona trwałości stosunku pracy, w szczególności tzw. ochrona powszechna, jest w doktrynie polskiego prawa pracy przyjmowana jako tradycyjny i trwały dorobek tej gałęzi prawa i nie wymaga już pogłębionej argumentacji.

Wydaje się jednak, że nowy porządek konstytucyjny wprowadzony w Polsce w latach 90., a przede wszystkim współczesne procesy społeczne i gospodarcze w tzw. społeczeństwie informacyjnym, wymagają nowego uzasadnienia omawianych instytucji. Nic zatem nie zwalnia przedstawicieli nauki prawa pracy od konieczności udzielenia odpowiedzi na pytanie, czy w ustroju społecznej gospodarki rynkowej, zadekretowanym w art. 20 Konstytucji RP, zarówno powszechna, jak i szczególna ochrona trwałości stosunku pracy mają dalszą rację bytu. Pojawiają się przecież opinie różnych środowisk, w tym także z zakresu nauk ekonomicznych, że stabilizacja stosunków pracy zwiększa bezrobocie i w sposób znaczący ogranicza przedsiębiorczość, nie przystając do nowych procesów i zjawisk gospodarczych.

Założeniem dysertacji jest możliwie wieloaspektowe ujęcie problematyki powszechnej ochrony trwałości stosunku pracy, zarówno z krytycznym podejściem do stanu prawnego ukształtowanego przed 1989 r., jak i z uwzględnieniem zobowiązań Polski wynikających z przyjęcia dorobku prawnego UE oraz innych zobowiązań międzynarodowych. Rozważania nie ograniczają się jedynie do analizy aktów prawnych, ale sięgają do ich aksjologicznych założeń. W pracy wykorzystano przeprowadzone na świecie badania ekonomiczne i statystyczne, których wyniki pozwalają krytycznie spojrzeć na skutki obowiązujących norm prawnych.

Podstawową tezą niniejszej dysertacji jest stwierdzenie, że powszechna ochrona trwałości umownego stosunku pracy stanowi obecnie, pomimo dynamicznych i wieloaspektowych zmian w gospodarce poszczególnych krajów, akceptowany standard w prawie pracy, zarówno w Polsce, jak i w większości krajów na świecie. Przeprowadzone badania mają na celu wykazać zasadność przyjętej tezy, która powinna być traktowana jako paradygmat współczesnego prawa pracy.

Nowe zjawiska społeczno-gospodarcze, w tym globalna konkurencja, dynamiczny rozwój nowych technologii, które skutkują zmianami w organizacji procesów pracy, a także zmianami tradycyjnych organizacji reprezentujących pracowników, wymagają podjęcia nowych wysiłków w celu utrzymywania rozsądnego kompromisu pomiędzy wymogami elastyczności zatrudnienia, leżącymi w interesie pracodawców a stabilizacją zatrudnienia, chroniącą interesy pracowników. Zachowanie odpowiedniej równowagi pomiędzy tymi postulatami, tj. elastycznością rynku pracy i poczuciem stabilności zatrudnienia, jest obecnie treścią założeń leżących u podstaw polityki flexicurity promowanej w Unii Europejskiej.

Kolejnym celem rozprawy jest podważenie rozpowszechnianych opinii o rzekomo jednoznacznie negatywnym wpływie ustawodawstwa stabilizującego zatrudnienie na poziom bezrobocia, stopy zatrudnienia oraz osłabienie konkurencyjności i efektywności działalności pracodawców. Prowadzone badania analityczne różnych gospodarek narodowych, w tym m.in. na zlecenie OECD, nie potwierdzają powyższych opinii. Wynika z nich, że prawne regulacje ochrony trwałości stosunku pracy nie wpływają, co do zasady, na wzrost poziomu bezrobocia, a nadto, że jest możliwe prowadzenie konkurencyjnego przedsiębiorstwa w systemie prawnym gwarantującym stabilne zatrudnienie.

Wybór tematu podyktowany był następującymi względami. Po pierwsze, problematyka powszechnej ochrony trwałości stosunku pracy nie była od drugiej połowy lat 60. ujęta w całości w żadnej zwartej monografii. W pierwszej połowie lat 60. monografie, które obejmowały tę problematykę całościowo, to prace A. Walasa, J. Szczerskiego oraz W. Piotrowskiego . W drugiej połowie lat 60. i w latach 70. opublikowano kilka pozycji, które obejmowały określoną część tej problematyki, w tym zagadnienie sankcji wadliwego rozwiązania umowy o pracę , związkową kontrolę rozwiązywania umów o pracę oraz zakazy wypowiedzenia (obecnie zaliczane do zakresu szczególnej ochrony trwałości stosunku pracy). W latach 90. na rynku wydawniczym ukazała się monografia na temat zasadności wypowiedzenia umowy o pracę , zaś w 2010 r. praca zbiorowa pod red. G. Goździewicza obejmująca szerokie spektrum zagadnień powszechnej ochrony trwałości stosunku pracy .

Potrzeba podjęcia studiów mających za przedmiot powszechną ochronę trwałości stosunku pracy wynika ponadto z nowej sytuacji społeczno-gospodarczej Polski, a przede wszystkim z wejścia w życie nowej Konstytucji RP oraz przystąpienia Polski do Unii Europejskiej.

Sytuacja w literaturze prawa pracy zmieniła się w 2009 r., tj. w trakcie opracowywania tej rozprawy, za sprawą monografii A. Drala na temat powszechnej ochrony trwałości stosunku pracy . Wymieniona praca różni się jednak istotnie od niniejszej, ponieważ wymieniony Autor opiera swoje badania jedynie na literaturze polskiej, zaś w pracy niniejszej podjęto próbę przedstawienia środków prawnych powszechnej ochrony z perspektywy prawnoporównawczej, wykorzystując bogaty dorobek piśmiennictwa anglojęzycznego . Monografia A. Drala, przy niewątpliwych jej walorach, koncentruje się zatem na problematyce ochrony powszechnej z perspektywy regulacji polskiego prawa pracy, przy czym, podobnie jak w niniejszym opracowaniu, omówione są w niej rozwiązania obowiązujące w Unii Europejskiej, karty społeczne Rady Europy oraz konwencja MOP nr 158. Duża część niniejszej pracy ma za przedmiot rozwiązania przyjęte w państwach obcych, w tym kilku krajach Unii Europejskiej, Stanach Zjednoczonych i wybranych państwach Ameryki Łacińskiej. Nie sposób wreszcie nie wspomnieć, że A. Dral prezentuje w swoim opracowaniu inne rozumienie definicji powszechnej ochrony trwałości stosunku pracy, zaliczając do jej zakresu, wbrew – w mojej ocenie – poglądom doktryny, instytucję niezwłocznego rozwiązania umowy o pracę, ochronę warunków pracy i płacy oraz przejście zakładu pracy na innego pracodawcę.

Drugim powodem wyboru tematu była potrzeba uporządkowania zagadnień terminologicznych, ponieważ dotychczas w polskiej literaturze prawa pracy nie została skonstruowana definicja pojęcia powszechnej ochrony trwałości stosunku pracy.

W pracy wykorzystano następujące metody badawcze: dogmatycznoprawną, historyczną, prawnoporównawczą i aksjologiczną.

Metoda historyczna została wykorzystana przede wszystkim w rozdziale pierwszym, przy opracowaniu zarysu ewolucji powszechnej ochrony trwałości stosunku pracy. Metoda prawnoporównawcza była podstawą opracowania rozdziałów drugiego i trzeciego dotyczących prawa międzynarodowego oraz obcych systemów prawa w zakresie problematyki ochrony trwałości stosunku pracy. Przy opracowaniu rozdziału czwartego wykorzystano metodę aksjologiczną.

We współczesnych naukach społecznych, szczególnie w Stanach Zjednoczonych, coraz częściej wykorzystywana jest ekonomiczna analiza prawa, która przy użyciu metod matematycznych bada zjawiska społeczne, w tym zjawiska prawne. Przy próbie wykazania zasadności hipotezy postawionej w rozdziale czwartym, w której założono, że prawna regulacja ochrony trwałości stosunku pracy nie ma zasadniczo wpływu na wzrost bezrobocia ani obniżenie produktywności przedsiębiorstw, wykorzystano międzynarodowe ekonometryczne badania naukowe, w szczególności przeprowadzone na danych rynków państw OECD. Analiza prac ekonometrycznych mających za przedmiot badanie relacji pomiędzy bezrobociem, stopami zatrudnienia oraz produktywnością przedsiębiorstw była podstawą sformułowania tez obalających mity powtarzane od początku lat 90. zarówno w publikacjach naukowych, jak i w polityce poszczególnych rządów UE, jakoby prawne regulacje stabilności zatrudnienia, w tym takie jak wymóg uzasadnienia wypowiedzenia, okresy wypowiedzenia, odprawy i inne świadczenia należne pracownikom z tytułu rozwiązania stosunku pracy, miały mieć decydujący wpływ na wzrost bezrobocia oraz spadek produktywności przedsiębiorstw.

Metoda formalno-dogmatyczna była podstawą opracowania przede wszystkim działu V dotyczącego środków powszechnej ochrony trwałości stosunku pracy, ale – jako podstawowa metoda badawcza w pracach prawniczych – była wykorzystywana w całej dysertacji.

Praca składa się z pięciu rozdziałów.

Rozdział pierwszy wprowadza w problematykę pracy. Jako pierwsza została skonstruowana definicja powszechnej ochrony trwałości stosunku pracy, przy wykorzystaniu metod konstruowania definicji używanych w logice oraz naukach prawnych. W drugiej części rozdziału pierwszego zaprezentowano zarys ewolucji powszechnej ochrony trwałości stosunku pracy w Polsce, począwszy od pierwszych instrumentów prawnych wyróżnianych w ustawodawstwie lat 20. XX w.

W rozdziale drugim poddano analizie problematykę powszechnej ochrony trwałości stosunku pracy w aktach prawnych Międzynarodowej Organizacji Pracy, Rady Europy i Unii Europejskiej, przy czym, omawiając problematykę prawa unijnego, zarysowano główne nurty polityki społecznej w dziedzinie zatrudnienia, przekładającej się następnie na przyjmowanie unijnych aktów prawnych.

W rozdziale trzecim przedstawione zostały podstawowe rozwiązania prawne powszechnej ochrony trwałości stosunku pracy w siedmiu krajach Unii Europejskiej, Stanach Zjednoczonych oraz w ośmiu państwach Ameryki Łacińskiej. Prowadzone badania miały zobrazować zasadnicze odmienności regulacji prawnych, wywodzące się przede wszystkim ze specyfiki kulturowej poszczególnych państw. W rozdziale tym próbuje się wykazać prawdziwość hipotezy, że takie czy inne rozwiązania ochrony trwałości stosunku pracy przyjmowane w poszczególnych państwach wynikają przede wszystkim z uwarunkowań historyczno-kulturowych oraz społeczno-gospodarczych.

W rozdziale czwartym w pierwszej kolejności rozważany jest problem aksjologii systemu środków prawnych powszechnej ochrony trwałości stosunku pracy oraz wpływ określonych teoretycznych koncepcji społeczno-gospodarczych na przyjmowany w konkretnych państwach model regulacji prawnej przedmiotowej ochrony. W drugiej części rozdziału czwartego przedstawiono wpływ prawnych instrumentów ochrony stabilności zatrudnienia na poziom bezrobocia, stopy zatrudnienia oraz produktywność przedsiębiorstw na podstawie międzynarodowych badań ekonometrycznych, opartych na badaniach rynków pracy z lat 1969–2006, w tym przede wszystkim na danych z rynków krajów OECD.

Rozdział piąty przedstawia środki prawne powszechnej ochrony trwałości stosunku pracy i odwołuje się przede wszystkim do literatury polskiej oraz orzecznictwa Sądu Najwyższego.

W dysertacji wykorzystano literaturę polską opublikowaną w latach 1919–2010, a także ponad 100 publikacji obcojęzycznych, w tym niezwykle wartościowe opracowania analityczne Biura Międzynarodowej Organizacji Pracy. Wykorzystana literatura to przede wszystkim monografie i artykuły z zakresu nauk prawnych, ekonomii i polityki społecznej.

Oddawana do rąk czytelników monografia jest nieznacznie zmienioną wersją rozprawy doktorskiej obronionej w październiku 2011 r. na Wydziale Prawa, Prawa Kanonicznego i Administracji Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jan Pawła II. Pragnę złożyć w tym miejscu serdeczne podziękowania wszystkim osobom, które przyczyniły się do powstania tej książki. W pierwszej kolejności serdecznie dziękuję mojemu promotorowi Panu prof. dr. hab. Grzegorzowi Goździewiczowi za opiekę naukową, która zaowocowała powstaniem i wydaniem tej pracy. Dziękuję ponadto recenzentom rozprawy Panu prof. dr. hab. Jerzemu Wratnemu, Panu prof. dr hab. Jakubowi Stelinie oraz recenzentowi wydawniczemu Panu dr. hab. Leszkowi Mitrusowi, a także moim współpracownikom w Katedrze Prawa Pacy i Ubezpieczeń Społecznych KUL za cenne i krytyczne uwagi oraz opinie, które pomogły mi w pracy nad monografią. Swoje podziękowania pragnę złożyć Jego Magnificencji Rektorowi Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jan Pawła II ks. prof. dr. hab. Antoniemu Dębińskiemu oraz Dziekanowi Wydziału Prawa, Prawa Kanonicznego i Administracji ks. prof. dr. hab. Piotrowi Staniszowi za pomoc i życzliwość w toku przewodu doktorskiego. O przyjęcie podziękowań i wyrazów wdzięczności proszę ponadto moją żonę Magdalenę Rycak z domu Oleksyn za pomoc i wsparcie, na jakie mogłem liczyć przez wiele lat pracy nad książką.

W pracy uwzględniono stan prawny i literaturę opublikowaną na dzień 1 grudnia 2012 r.