Kusak Martyna, Wiliński Paweł, Ochrona danych osobowych w ściganiu przestępstw. Standardy krajowe i unijne

Standardy ochrony danych osobowych powinny być istotnym elementem każdej czynności podejmowanej w ramach pracy organów ścigania. To przekonanie stanęło u podstaw badań, których rezultatem jest niniejsza publikacja.

Celem rozważań przedstawionych w pracy jest ocena wpływu standardów ochrony danych osobowych na wybrane czynności organów ścigania, tj. inwigilację, automatyczne podejmowanie decyzji, profilowanie oraz przekazywanie danych w ramach współpracy dowodowej w Unii Europejskiej. Istotne jest ustalenie, czy i w jakim zakresie standardy ochrony danych osobowych mogą wpłynąć na czynności podejmowane przez organy ścigania, uzupełniając w tym zakresie krajowe przepisy, pomagając realizować standardy wynikające z orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka i Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej oraz zastępując brakujące elementy współpracy unijnej.

Praca złożona jest z czterech rozdziałów i podsumowania. Rozdział I, mający w istocie charakter wprowadzenia, zawiera zwięzłą analizę ewolucji pojmowania danych osobowych i sposobu korzystania z nich w zwalczaniu przestępczości. Zasadnicze rozważania otwiera rozdział II poświęcony określeniu zakresu przedmiotowego i podmiotowego przepisów o ochronie danych osobowych jako pola badawczego dla części analitycznej pracy. W rozdziale III zaprezentowano standardy jakości ochrony danych, przedstawionych według systematyki jakości danych oraz jakości przetwarzania danych. Przyjęta metodyka służy uchwyceniu w zwięzłej formie najważniejszych elementów ochrony danych, w tym zwłaszcza zasad przetwarzania, praw jednostki i obowiązków administratorów. Elementy te mają kluczowe z kolei znaczenie dla dalszych rozważań w części dotyczącej konkretnych czynności podejmowanych przez organy ścigania. Analiza odbywa się zarówno na poziomie unijnym, jak i krajowym, co pozwala również określić stopień zgodności prawa krajowego z unijnym, a także kierunek uzupełniania niezgodności przez administratorów, również w ramach bezpośredniego stosowania dyrektywy 2016/680. W rozdziale IV przeanalizowano trzy szczególne formy pracy organów ścigania: a) inwigilację, b) automatyczne podejmowanie decyzji i profilowanie oraz c) transfer dowodów w Unii w ramach europejskiego nakazu dochodzeniowego i projektowanych instrumentów dotyczących dowodów elektronicznych. Wybór dwóch pierwszych czynności uzasadnia ich podatność na nowe technologie, co zwiększa znacząco ryzyko ich stosowania, w tym arbitralności ze strony organów czy nieuprawnionej ingerencji w prawo do prywatności. W pracy zbadano zatem, czy przepisy o ochronie danych osobowych mają potencjał redukujący towarzyszące tym czynnościom zagrożenia, przyczyniając się zarazem do wzrostu zaufania do pracy organów ścigania w Unii Europejskiej. Część dotycząca transferu dowodów w Unii była zaś analizowana z perspektywy braku we współpracy dowodowej zasady specjalności oraz roli, jaką ochrona danych osobowych może pełnić w wypełnieniu tej luki. W części tej ustalono również, które unijne przepisy o ochronie danych osobowych powinny mieć zastosowanie przy korzystaniu z europejskiego nakazu dochodzeniowego.

Osią prowadzonych w książce rozważań jest dyrektywa 2016/680 oraz, na gruncie krajowym, ustawa o ochronie danych osobowych przetwarzanych w związku z zapobieganiem i zwalczaniem przestępczości, a także, w odpowiednim zakresie, ustawy szczególne regulujące pracę organów ścigania, w tym w szczególności ustawa o Policji. Zamierzeniem podjętej pracy nie jest bowiem analiza porównawcza całego dorobku legislacyjnego i soft law w dziedzinie ochrony danych osobowych ani kompleksowy przegląd działań krajowych organów ścigania w tym kontekście. Z uwagi jednak na fakt, że niektóre z przyjętych w innych miejscach rozwiązań są relewantne również w niniejszej pracy, w odpowiednich częściach książki odniesiono się też do rozwiązań funkcjonujących w Eurojuście i Europolu, do orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej i Trybunału Konstytucyjnego, a także do ochrony danych osobowych w ramach RODO.

Badania, których wyniki przedstawiono poniżej, prowadzone były w ramach realizacji na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu programu badawczego „Ochrona danych osobowych w procesie karnym w świetle gwarancji konstytucyjnych i prawa Unii Europejskiej” (NCN, program OPUS, nr 2015/19/B/HS5/00122, 2016–2020). Jego głównym wykonawcą jest dr Martyna Kusak.