Baranowska Grażyna (red.), Gliszczyńska-Grabias Aleksandra (red.), Hernandez-Połczyńska Anna (red.), Sękowska-Kozłowska Katarzyna (red.), O prawach człowieka. Księga jubileuszowa Profesora Romana Wieruszewskiego

W literaturze prawa międzynarodowego problematyka samostanowienia jest postrzegana i prezentowana jako uniwersalna i wielowątkowa . Dyskusja na ten temat, która była i jest bardzo bogata, toczy się w kontekście problematyki obejmującej różne dziedziny prawa międzynarodowego, w tym również w dużej mierze w kontekście problematyki międzynarodowego prawa praw człowieka. Uprawnione jest więc zaprezentowanie jej wybranego wątku w monografii przygotowanej z okazji Jubileuszu Pana Profesora Romana Wieruszewskiego – uczonego o uznanej pozycji w tej dziedzinie i autora powszechnie cytowanych prac z zakresu międzynarodowego prawa praw człowieka.

Dobrze znane są i powszechnie dyskutowane konsekwencje realizacji zasady samostanowienia narodów w praktyce stosunków międzynarodowych, zwłaszcza w drugiej połowie XX wieku. Oznaczały one zasadnicze, geopolityczne przemiany w ramach społeczności międzynarodowej, będące w dużej mierze rezultatem powstawania w niespotykanej dotąd skali nowych państw niepodległych. Przemiany te oznaczały jednak nie tylko głębokie przewartościowanie w ramach społeczności międzynarodowej, ale także w istotny sposób wpłynęły na rozwój prawa międzynarodowego. Realizacja zasady samostanowienia narodów w praktyce jest bardzo dobrym przykładem obrazującym sytuację, w której instytucja, której normatywny charakter, kształt i treść określiły normy prawa międzynarodowego, w wyniku jej stosowania w praktyce spowodowała znaczące przemiany w ramach społeczności międzynarodowej, a te z kolei odcisnęły swoje piętno na dalszym rozwoju tego prawa .

Wracając do problematyki samostanowienia w kontekście międzynarodowego prawa praw człowieka, należy pamiętać o tym, że prawo do samostanowienia zostało w identyczny sposób uregulowane i usytuowane w Międzynarodowych Paktach Praw Człowieka , jako że stanowi ono treść art. 1, wyodrębnionego w obu Paktach w oddzielną część I . Chociaż prawo do samostanowienia jest zaliczane do kategorii zbiorowych praw człowieka, należy je postrzegać i oceniać w znacznie szerszym kontekście, co wynika zwłaszcza z faktu, że jego realizacja jest istotnym warunkiem właściwego wykonywania, promocji i rozwijania wszystkich indywidualnych praw człowieka, które zostały określone w szczegółowych postanowieniach obu Paktów. Jest to stanowisko szeroko prezentowane na forum Organizacji Narodów Zjednoczonych, o czym przekonująco świadczą nie tylko rezolucje Zgromadzenia Ogólnego , ale także np. komentarze ogólne Komitetu Praw Człowieka – organu traktatowego Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych . Również w literaturze dosyć szeroko prezentowane jest stanowisko, że istnieje swego rodzaju dwustronna zależność pomiędzy zasadą samostanowienia narodów a prawami człowieka . Oznacza ona, że z jednej strony zasada samostanowienia jest warunkiem skutecznego zagwarantowania praw człowieka, a z drugiej strony zagwarantowanie praw człowieka warunkuje realizację zasady samostanowienia narodów . Według M. Perkowskiego tak rozumiana zależność pomiędzy zasadą samostanowienia narodów i prawami człowieka oznacza w praktyce możliwość praktycznej implementacji do krajowego porządku prawnego zasady samostanowienia jako lex generalis poprzez normy z dziedziny międzynarodowego prawa praw człowieka jako lex specialis .

Należy jednak podkreślić, że stanowisko doktryny w tej sprawie nie jest jednolite, co oznacza, że pojmowanie i dyskutowanie prawa do samostanowienia w kategoriach praw człowieka nie zawsze spotyka się z akceptacją . Należy bowiem zauważyć, że niektórzy autorzy o uznanej i ugruntowanej pozycji w nauce prawa międzynarodowego uważają, że prawo narodów do samostanowienia to odmienna kategoria normatywna, a więc kategoria, której nie należy mylić z prawami człowieka i która powinna pozostać wartością autonomiczną po to zwłaszcza, aby kontrolować prawidłowość procesów oznaczających realizację zasady samostanowienia w praktyce. W związku z tym sam fakt, iż prawo do samostanowienia zostało umieszczone w identycznych postanowieniach obu Międzynarodowych Paktów Praw Człowieka, nie oznacza, że w ten sposób stało się ono elementem składowym w katalogu praw człowieka. Podkreślają oni, że katalog taki rozpoczyna się dopiero od art. 6 obu Paktów. W tej sytuacji kwalifikują oni art. 1 jako zewnętrzną klauzulę generalną, a nie jako przepis kwalifikujący prawo do samostanowienia jako międzynarodowo chronione prawo człowieka . Wydaje się, że stanowisko takie może uzasadniać fakt, iż w pierwszych latach działalności ONZ prawa człowieka i zasadę samostanowienia narodów postrzegano rozłącznie . Dla przykładu, pomimo zapisania zasady samostanowienia w Karcie NZ, została ona pominięta w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka. Jednakże już w niektórych rezolucjach Zgromadzenia Ogólnego, uchwalonych w kontekście prac nad projektami Międzynarodowych Paktów Praw Człowieka, prawo do samostanowienia zostało uznane za należące do kategorii praw człowieka albo jako „wstępny warunek” realizacji praw człowieka .

Problematyka prawnej ochrony przed dyskryminacją osób LGBT pojawiła się w systemie prawnym Unii Europejskiej stosunkowo niedawno. Co istotne, porównując zakres tej ochrony z tą, która obejmuje inne cechy uznane przez prawodawcę europejskiego za chronione (np. płeć, rasa lub pochodzenie etniczne), stwierdzić należy, iż jest ona relatywnie skromna i wybiórcza.

Rozwój instrumentów prawnych w tym obszarze przypada na początek XXI wieku i dotyczy głównie zagadnienia zwalczania dyskryminacji z powodu orientacji seksualnej. Ochrona przed nieobiektywnym, nierównym traktowaniem z powodu takich przesłanek, jak tożsamość płciowa (ang. gender identity) lub ekspresja płciowa (ang. gender expression) nie została do tej pory uregulowana żadnym konkretnym instrumentem na poziomie prawa unijnego.

Za istotną w obszarze ochrony praw osób LGBT uznać należy także aktywność Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej, który poprzez swoje orzecznictwo wzmocnił i ugruntował standard tej ochrony. Jest to szczególnie ważne w kontekście praw osób transpłciowych, w przypadku których Trybunał włączył tę problematykę w paradygmat zakazu dyskryminacji z powodu płci.

Ostatnie lata przyniosły wzmocnienie ochrony tej grupy społecznej na poziomie soft law poprzez aktywność instytucji unijnych w tym obszarze, a także ponadnarodowej promocji dobrych praktyk z tego zakresu. Za cenne uznać także należy włączanie perspektywy ochrony praw osób LGBT do innych instrumentów prawa unijnego z dziedziny praw człowieka.

Różnorodność rozwiązań dotyczących praw osób LGBT w poszczególnych krajach członkowskich Unii oraz ograniczony zakres ochrony na poziomie europejskim powoduje także, niestety, komplikacje w realnym korzystaniu przez tę grupę ze swoich praw człowieka. Dotyczy to w szczególności kwestii z zakresu prawa rodzinnego. Wyzwaniem pozostaje również zapewnienie ochrony przed dyskryminacją osób LGBT w takich sferach, jak edukacja, zabezpieczenie społeczne, dostęp do dóbr i usług, czy ochrony zdrowia.