Bińczycka-Majewska Teresa (red.), Konstrukcje prawa emerytalnego

Konstrukcja prawna zabezpieczenia ryzyka starości (osiągnięcia wieku emerytalnego) należy do unormowań najbardziej złożonych i podlegających najczęstszym zmianom w prawie ubezpieczenia społecznego. Długi okres, po upływie którego następuje realizacja tego ryzyka, sprawia, że zaszłe w tym czasie przekształcenia gospodarcze, społeczne, poziom bezrobocia, zmiany demograficzne i inne okoliczności uzasadniają wprowadzenie nowych rozwiązań. Zwykle mają one na celu ulepszenie dotychczasowych unormowań; zazwyczaj wyznaczają w prowadzonych badaniach kolejny okres aplikacyjny i badawczy niemający waloru jakościowego. Aktualnie mamy do czynienia z odmiennym zjawiskiem. Zmiany, jakie nastąpiły w prawie ubezpieczenia społecznego po wygranych wyborach w 1989 r., w związku z budową demokratycznego państwa prawnego i społecznej gospodarki rynkowej, zostały oparte na obcych wzorcach i nowej koncepcji zabezpieczenia starości, w której kluczowe miejsce zajmuje idea indywidualnej zapobiegliwości ubezpieczonego oraz dążenie do zachowania w stopniu dotychczas niespotykanym zależności między indywidualnym wkładem ubezpieczonego w tworzenie funduszu emerytalnego a wymiarem późniejszej emerytury.

W niniejszym opracowaniu podjęte zostały wątki badawcze składające się na charakterystykę koncepcji zabezpieczenia starości w prawie emerytalnym obowiązującym od 1 stycznia 1999 r. Poszczególne opracowania autorskie zawierają analizę dogmatyczno-prawną elementów konstrukcji prawa emerytalnego przedstawioną z uwzględnieniem kontekstu ekonomicznego i społecznego. Utworzenie i funkcjonowanie nowych struktur organizacyjnoprawnych: otwartych funduszy emerytalnych (OFE), powszechnych towarzystw emerytalnych (PTE), a także pracowniczych programów emerytalnych wiąże się w szczególności z potrzebą podjęcia próby odpowiedzi na pytania o ich charakter prawny i miejsce w systemie zabezpieczenia społecznego. Dookreślenia wymagają także pozostałe elementy prawa emerytalnego, które, chociaż nie nowe, nie znalazły dotychczas pełnego rozwinięcia w teorii prawa ubezpieczenia społecznego. Problemami budzącymi wątpliwości są m.in. treść ryzyka starości, której zdefiniowanie ma decydujący wpływ na kształt przyjętych unormowań prawa emerytalnego, zakres podmiotowy tego prawa, cel wprowadzenia i kształt prawa do dobrowolnego przystępowania do ubezpieczenia emerytalnego, charakter więzi łączących podmioty prawa emerytalnego, konstrukcja prawna waloryzacji świadczeń emerytalnych, której wprowadzenie stało się w pewnym okresie (lata osiemdziesiąte) wyznacznikiem postępu społecznego, a wreszcie rola państwa w organizacji i funkcjonowaniu prawa emerytalnego. Kwestie te, podjęte w niniejszym opracowaniu, nie wyczerpują całości problematyki prawa emerytalnego i nie rozwiązują wszystkich szczegółowych kwestii, ale stanowią ważny wkład w dyskusję nad kształtem nowego prawa emerytalnego.

W niniejszym opracowaniu zostały uwzględnione referaty wygłoszone na XIV ogólnopolskim zjeździe pracowników katedr prawa pracy i prawa ubezpieczeń społecznych, który odbył się na Uniwersytecie Łódzkim w maju 2003 r. Jedna z głównych części obrad pt. Problemy zabezpieczenia społecznego stała się przedmiotem ożywionej dyskusji w związku z wprowadzeniem regulacji prawnych, które odchodzą od klasycznego modelu ubezpieczeń społecznych wzorowanego na ustawodawstwie bismarckowskim na rzecz prywatyzacji części tradycyjnego obszaru ubezpieczeń społecznych. W dyskusji, której uczestnikami byli także autorzy opracowań zawartych w niniejszym zbiorze, podkreślano potrzebę podjęcia pogłębionych rozważań w celu dookreślenia nowego modelu zabezpieczenia ryzyka starości i oparcia go na koncepcji zabezpieczenia społecznego przyjętej w Konstytucji RP. Mam nadzieję, że prezentowane opracowanie pozwoli czytelnikom nie tylko na uzyskanie odpowiedzi na niektóre z nurtujących ich pytań, ale także stanie się inspiracją do prowadzenia dalszych poszukiwań w tej materii.

Pragnę równocześnie podkreślić, że niniejszy zbiór zawiera referat wybitnego uczonego, teoretyka i znawcy prawa Prof. dr. Tadeusza Zielińskiego (Nowe emerytury - samoubezpieczenie na starość), który po raz ostatni w swoim owocnym życiu wystąpił oficjalnie na zjeździe w Łodzi.

Książkę niniejszą traktuję jako hołd złożony wielkiemu Uczonemu.

Prof. zw. dr hab. Teresa Bińczycka-Majewska

Łódź, wrzesień 2004 r.