Ożóg Irena (red.), Karuzele i inne oszustwa podatkowe. Metody przeciwdziałania unikaniu opodatkowania

Uszczelnianie prawa podatkowego jest działaniem zasługującym na uznanie ekspertów i biznesu. Oszustwa podatkowe są bowiem kosztowne dla finansów publicznych, a tym samym ograniczają strumień pieniądza na finansowanie wielorakich społecznych i gospodarczych zobowiązań państwa. W biznesie skutkują przede wszystkim naruszeniem zasad konkurencji, co jest dotkliwe dla uczciwych podatników tym bardziej, im większa jest skala oszustw. Nie bez znaczenia są również inne szkody, w tym niematerialne, społeczne, mentalne itp.

Proces uszczelniania prawa podatkowego jest zadaniem niezwykle trudnym. Do realizowanej przez państwo koncepcji opodatkowania, w jej legislacyjnym kształcie spełniającym wymogi konstytucyjne oraz związane z harmonizacją z prawem wspólnotowym, a także wymogi techniki prawodawczej, muszą być dostosowane zarówno organizacja wymiaru, poboru, kontroli i egzekucji podatków, jak i system nagród i kar związany z przestrzeganiem prawa podatkowego. Wyważone muszą być prawa i obowiązki podatników, jak również administracji podatkowej – przepisy prawa nie powinny zniechęcać do biznesu, ale nie mogą też prowokować do obchodzenia prawa czy też tworzyć luk umożliwiających unikanie płacenia podatków. Zmieniające się ekonomiczne uwarunkowania biznesowe, powstające nowe narzędzia zarządzania, nowe produkty, szybki postęp technologiczny itd. wymagają od prawodawcy nieprzerwanej analizy i stałego dostosowywania przepisów podatkowych do rzeczywistości, co nie jest łatwe przy jednoczesnym oczekiwaniu jego stabilizacji przez biznes. W tych warunkach procesy dostosowawcze wymagają od prawodawcy wysokiej kultury prawniczej, dużej wiedzy teoretycznej i wykorzystania doświadczeń praktyków w stosowaniu prawa. Aby prawo było możliwie najbardziej skuteczne, a jednocześnie „by nie stawało się ono swoistą pułapką dla obywatela i aby mógł on układać swoje sprawy w zaufaniu, iż nie naraża się na prawne skutki, których nie mógł przewidzieć w momencie podejmowania decyzji i działań oraz w przekonaniu, iż jego działania podejmowane zgodnie z obowiązującym prawem będą także w przyszłości uznawane przez porządek prawny” . Zasady stosowania przepisów prawa podatkowego i orzekania kar powinny być znane, a wyroki sądowe przewidywalne. Jednocześnie system prawny nie powinien być zbyt represyjny, aby nie zniechęcać inwestorów do inwestowania swoich środków w danym kraju.

Niepokojące sygnały płynące z różnych źródeł, w których wskazywano na wielką skalę szarej strefy w Polsce czy negatywne dla państwa i biznesu skutki działań mafii VAT-owskich, bez wątpienia wymagały pilnych zmian. W efekcie wprowadzono odwrotne obciążenie w obrocie krajowym, solidarną odpowiedzialność nabywcy w związku z nabywaniem towarów tzw. wrażliwych, podzieloną płatność, dodatkową sankcję VAT, łatwiejsze (bez zawiadomienia) wykreślanie z rejestru podatników VAT, jednolity plik kontrolny (JPK), system teleinformatyczny izby rozliczeniowej (STIR) i wiele innych narzędzi mających ułatwić walkę z wyłudzeniami VAT. Ustawodawca wprowadził także przepisy mające ograniczyć optymalizacje w podatkach dochodowych, w tym m.in. klauzulę przeciwko unikaniu opodatkowania czy instytucję dodatkowego zobowiązania podatkowego będącą swoistą sankcją administracyjną za nadużywanie prawa. Równolegle nowelizowano przepisy karne zaostrzające kary za przestępstwa gospodarcze, zwłaszcza te wynikające ze stwierdzanych nieprawidłowości podatkowych. Surowa kara za wystawienie nierzetelnej faktury nawet do 25 lat pozbawienia wolności, dopuszczenie tzw. owoców zatrutego drzewa, jako dowodów w procesie karnym, konfiskata rozszerzona, zarząd przymusowy przedsiębiorstwem – to tylko niektóre ze zmian w prawie karnym, które były motywowane walką z przestępczością podatkową.

Prawo musi jednak uwzględniać aktualne uwarunkowania społeczno-gospodarcze. Wydaje się, że w szczególności, gdy gospodarka światowa zmaga się z globalnymi skutkami pandemii COVID-19, produkcja jest wstrzymywana, a firmy redukują zatrudnienie, działania legislacyjne powinny sprzyjać przedsiębiorcom, ułatwiać im utrzymanie płynności finansowej, rezygnować w rozsądnych granicach ze swoich wpływów w zamian za zachowanie miejsc pracy i utrzymanie firm „na powierzchni”. Łagodna polityka podatkowa nie może jednak oznaczać rezygnacji z nadzoru nad przestrzeganiem prawa, musi zapobiegać nadużyciom i przestępstwom podatkowym, których popełnianie w czasach luzowania może wydawać się łatwiejsze.

Wywód na temat prawidłowości, o których mowa powyżej, można rozwijać i podnosić kolejne wątki. W opracowaniu podjęta została próba interpretacji i oceny kluczowych zmian wprowadzonych w ostatnim czasie w ramach tzw. uszczelniania prawa podatkowego. Część z nowowprowadzonych rozwiązań zweryfikowało orzecznictwo sądowe, niektóre obowiązują zbyt krótko, aby je uogólniać. Jednak już na tym etapie obowiązywania nowych regulacji uzasadnione wydawało się przygotowanie publikacji zawierającej wypowiedzi ekspertów z różnych dziedzin prawa podatkowego i karnego, na co dzień stykających się ze skutkami ich stosowania zarówno przez przedsiębiorców, jak i organy państwa (urzędy, prokuratury, organy ścigania czy sądy).

Książka ma pomóc w rozwijaniu świadomości prawnej obywateli, ostrzegać uczciwie działające firmy przed zagrożeniami nieuczciwej konkurencji i przestępczości w biznesie, przed podejmowaniem decyzji biznesowych motywowanych wyłącznie chęcią oszczędności podatkowych, a także przed nadużywaniem uznania administracyjnego przez szeroko rozumiane służby państwowe, nie tylko podatkowe. Jeśli przyczyni się do poprawy relacji i znalezienia równowagi między potrzebami finansowymi państwa a interesem przedsiębiorców, jej cel będzie spełniony, a twarda zasada dura lex sed lex nie dozna uszczerbku.

Mamy nadzieję, że publikacja spełni oczekiwania Czytelników i pozwoli ukazać zarówno zalety, jak i wady kolejnych nowelizacji ustaw podatkowych nakierowanych na uszczelnianie systemu podatkowego, a także przybliży praktykę urzędową i sądową, które ukształtowały się w związku z tymi działaniami prawodawcy.

Irena Ożóg

Jan Rudowski