Cyrul Wojciech i in., Informatyzacja tekstu prawa

Technologie informacyjne zrewolucjonizowały tradycyjne środki sterowania ludzkimi zachowaniami oraz tradycyjne metody kontroli społecznej i stały się w przeciągu kilku dekad jednym z fundamentalnych czynników wzrostu gospodarczego oraz rozwoju cywilizacyjnego krajów uprzemysłowionych. Ich rozkwit spowodował radykalny wzrost ilości i dostępności informacji przy jednoczesnym obniżeniu do minimum kosztów jej powielania i przechowywania. Doprowadził on także do konwergencji tradycyjnych mediów , takich jak druk, radio czy telewizja, funkcjonujących wcześniej odrębnie. Rozwój technologii informacyjnych (IT) i informacyjnych technologii komunikacyjnych (ICT) przyczynił się tym samym do powstania postprzemysłowych społeczeństw informacyjnych oraz stał się warunkiem rozwoju nowoczesnej gospodarki opartej na wiedzy. Umożliwił on zarówno utowarowienie informacji, jak i wytworzenie środków jej gromadzenia i przesyłania, pozwalających na zwiększenie jej wartości. W konsekwencji sprawił, że przetwarzanie informacji stało się jednym ze źródeł dobrobytu społeczeństw informacyjnych oraz ich członków .

Istnienie społeczeństw informacyjnych wymaga nie tylko narzędzi służących do globalnej wymiany dóbr i usług oraz nowych sposobów komunikacji społecznej, lecz także odpowiedniego porządku prawnego. Społeczeństwa te uzależnione są przecież od innowacyjności swojej gospodarki. Cecha ta zależy jednak nie tylko od stopnia wsparcia wiedzy teoretycznej techniką informacyjną, lecz także od prawa , a w szczególności od jego zdolności do zapewnienia podmiotom bezpieczeństwa prawnego, ochrony ich własności oraz od transparentności i skuteczności procesów tworzenia i stosowania prawa. Należy też pamiętać, że nowe rozwiązania często powodują wiele problemów, związanych zarówno z ich społecznym oddziaływaniem, jak i z ich statusem prawnym .

IT i ICT stanowią fundament społeczeństw opartych na wiedzy i informacji. Ponieważ jednym z podstawowych zasobów wiedzy jest wiedza prawna, technologie te dość szybko znalazły swoje zastosowanie również w dziedzinie tworzenia i stosowania prawa. Przełamując ograniczenia ludzkiego umysłu, IT zmieniły tradycyjne sposoby tworzenia, przekazywania i udostępniania informacji prawnej, i spowodowały zmiany m.in. w procesach związanych z jej przygotowywaniem, spisywaniem, przechowywaniem, wyszukiwaniem, analizowaniem i komunikowaniem . Usprawnieniu uległy nie tylko procesy zarządzania wiedzą prawną i procesy związane z wyszukiwaniem przepisów prawa przez jego adresatów, lecz także procesy komunikowania prawa oraz decyzji jego stosowania.

Rozwój IT i ICT ma nie tylko wymiar ekonomiczny, ale oddziałuje również na kulturę prawną i polityczną współczesnych państw. Z jednej strony postęp w tej dziedzinie umożliwia w znacznym stopniu opanowanie problemów wynikających z ograniczonej wydolności tradycyjnych środków udostępniania wiadomości o prawie, z drugiej jednak - uderza w podstawy porządków prawnych opartych na zasadzie terytorialności i suwerenności. Pojawienie się IT i ICT spowodowało nie tylko konieczność reinterpretacji dotychczasowych lub ustanowienie nowych przepisów prawa, lecz także umożliwiło przeniesienie wielu obszarów ludzkiej aktywności do transgranicznej cyberprzestrzeni, której skuteczna regulacja i kontrola wymaga zazwyczaj współpracy na poziomie międzynarodowym lub międzyrządowym. Można więc nawet bronić tezy, że technologie te zmieniają statusu samego prawa . W każdym razie nie ma wątpliwości co do tego, że umożliwiły one w niespotykanym dotychczas zakresie bieżący dostęp do informacji prawnej oraz że ich rozwój oraz skutki i zakres ich stosowania często wymykają się tradycyjnym formom regulacji. Z perspektywy rozważań prowadzonych w niniejszej pracy najważniejsze jednak jest to, że technologie te umożliwiły zmianę tradycyjnego myślenia o tworzeniu tekstów aktów prawnych oraz o sposobach zarządzania informacją prawną.

W dotychczasowej dyskusji w dziedzinie prawa i IT dość powszechnie odróżnia się problematykę prawa IT i ICT od problematyki tworzenia technologii informacyjnych i komunikacyjnych dla prawników. Jednakże rozwój technologii związanych z przetwarzaniem wiedzy oraz języka naturalnego, takich jak KRL (ang. Knowledge Representation Languages) ontologie, sieci semantyczne czy NLP (ang. Natural Language Processing), potrzebnych do urzeczywistnienia inteligentnej sieci (ang. inteligent web) powoduje konieczność integracji rozważań dotyczących obu problematyk w obrębie jednej dziedziny. Dziedzina ta musi obejmować zarówno rozważania dotyczące zagadnień związanych z regulacją i standaryzacją procesów przetwarzania i udostępniania informacji prawnej w formie cyfrowej, jak i problematykę związaną z narzędziami i oprogramowaniem wykorzystywanymi dla wsparcia działań podmiotów tworzących i stosujących prawo. Obecnie nie ma bowiem wątpliwości, że regulacje dotyczące m.in. dostępu do Internetu i jego użytkowania, tworzenia, wykorzystywania i ochrony oprogramowania komputerowego, ochrony danych, praw autorskich, prywatności, handlu elektronicznego i bezpieczeństwa nie mogą pomijać uwarunkowań technologicznych tych zagadnień. Podobnie, rozwój technologii informacyjnych i komunikacyjnych dla prawników związanych z rozwojem e-legislacji, e-administracji, e-sądownictwa, inteligentnych agentów oraz systemów multiagentowych nie może pomijać problematyki istniejących regulacji prawnych. W rezultacie niniejsze opracowanie podejmuje próbę integracji obu perspektyw w aspekcie dotyczącym analizy szans wykorzystywania języków znacznikowych do tworzenia tekstów aktów prawnych.

Współcześnie również w polskiej literaturze prawniczej toczy się ożywiona dyskusja na temat prawnych konsekwencji rozwoju IT i ICT . Stosunkowo mniej uwagi poświęca się zmianom, do których prowadzi zastosowanie tych technologii w praktyce tworzenia prawa . Jest to o tyle zaskakujące, że coraz częściej dostęp do oficjalnych źródeł informacji o prawie oraz sprawna wymiana informacji pomiędzy podmiotami biorącymi udział w procesie legislacyjnym uzależnione są od dobrego działania infrastruktury technicznej oraz od sposobu znacznikowania informacji zawartej w tekstach aktów prawnych. Innymi słowy - brak informacji, brak dostępu do informacji lub dostęp do informacji ustrukturyzowanych bądź pozycjonowanych w określony sposób może być uwarunkowany czynnikami technologicznymi, a w konsekwencji - zagadnienia technologiczne mogą wpływać na ocenę działań jednostek oraz organów państwa. Ponadto wykorzystywanie określonych technologii w praktyce legislacyjnej oraz w procesach komunikacji prawa będzie powodować zmiany nie tylko w tradycyjnych procesach związanych z wytwarzaniem, przetwarzaniem, przechowywaniem i udostępnianiem informacji prawnej, lecz także w praktykach związanych z jej wyszukiwaniem, interpretacją i stosowaniem. Mając to na uwadze, można twierdzić, że współcześnie świadomość ograniczeń i ryzyka związanych z zastosowaniem określonych technologii w procesach tworzenia i komunikowania informacji prawnych jest warunkiem rozwoju demokracji, bezpieczeństwa prawnego oraz skutecznej ochrony praw jednostki.

Pełne zrozumienie przyczyn, kierunków oraz doniosłości zmian, do jakich prowadzi zastosowanie technologii informatycznych w procesach związanych z tworzeniem i komunikowaniem tekstów aktów prawnych możliwe jest tylko w kontekście ogólniejszych rozważań nad technologicznymi uwarunkowaniami wytwarzania i komunikowania tekstów w ogóle. Nowoczesne technologie być może nie wpływają na treść przekazywanych informacji, ale niewątpliwie zmieniają sposób tego przekazu, a tym samym mogą oddziaływać na ich dostępność, selekcję, percepcję i interpretację. Należy również pamiętać, że tradycyjne media oraz formy podawcze narzucają budowie tekstów wiele swoistych wymogów i ograniczeń, które warunkują ich komunikacyjną skuteczność. Zastosowanie IT i ICT przełamuje wiele z nich, ponieważ technologie te oferują podmiotom tworzącym i interpretującym teksty całą gamę nowych rozwiązań, pozwalających im nie tylko na istotne usprawnienie swoich dotychczasowych działań, lecz także na dokonywanie wcześniej niemożliwych operacji na informacjach zawartych w tekście.

Komputeryzacja prawa powoduje stopniowe uzależnianie się jednostek tworzących i stosujących prawo od technologii informatycznych wspomagających ich działania, a tym samym uświadamia nam znaczenie technologicznych uwarunkowań praktyki prawniczej. Mając na uwadze korzyści i zagrożenia związane z postępującą informatyzacją i komputeryzacją procesów legislacyjnych, trzeba stwierdzić, że zagadnienie roli oraz sposobów wykorzystania systemów informatycznych w procesie tworzenia prawa wymaga obecnie starannej, wielopłaszczyznowej analizy.

Ze względu na ogromny zakres oraz złożoność zagadnień związanych z komputeryzacją prawa prowadzone w niniejszej pracy rozważania z konieczności dotyczą tylko wybranych zagadnień i koncentrują się przede wszystkim na kwestiach związanych z możliwościami oraz konsekwencjami wprowadzania do procesu legislacyjnego technologii informatycznych. Niniejsza praca w szczególności podejmuje zagadnienie perspektyw, jakie otwierają się przed procesami utrwalania, opracowywania, przetwarzania i przekazywania informacji prawnych dzięki zastosowaniu nowoczesnych języków znacznikowych w zapisie tekstu prawa. Jednocześnie - na podstawie analizy technologicznych uwarunkowań podstawowych form podawczych tekstu - w pracy została podjęta próba omówienia zmian wynikających z wprowadzenia do praktyki legislacyjnej elektronicznego formatu tekstów aktów prawnych oraz wyjaśnienia skutków udostępniania prawa z wykorzystaniem sieci teleinformacyjnych. W rezultacie rozważania koncentrują się głównie na technicznych i strukturalnych uwarunkowaniach współczesnej praktyki legislacyjnej oraz na kierunkach jej rozwoju. Poza zakresem opracowania pozostają zarówno rozważania dotyczące działania wielu konkretnych elektronicznych systemów informacji prawnej, jak i szczegółowe problemy prawne wywoływane przez rozwój i funkcjonowanie IT i ICT.

Niniejsza praca składa się z czterech rozdziałów. Pierwszy przedstawia genezę oraz kierunki rozwoju procesów informatyzacji i komputeryzacji procesów legislacyjnych. Jego głównym celem jest omówienie roli systemów informatycznych w procesie stanowienia prawa w społeczeństwie informacyjnym.

W rozdziale drugim omówione zostały zmiany, jakie wynikają z przejścia ze świata tekstów drukowanych do świata tekstów elektronicznych, a w szczególności do hipertekstu. Na tej podstawie prowadzone są analizy konsekwencji, jakie niesie ze sobą przenoszenie informacji prawnej do cyberprzestrzeni, a w szczególności omówiony zostaje wpływ elektronicznej formy podawczej tekstu na sposoby kodowania informacji w tekstach oraz na wymogi tekstowości. Celem rozważań prowadzonych w tym rozdziale jest pokazanie, że hipertekst jest nie tylko nową formą podawczą tekstu, lecz także technologią, która zakłada nowe formy kodowania i dekodowania informacji. Na tej podstawie podjęta jest następnie próba wyjaśnienia roli syntaktycznej warstwy tekstu w procesach jego tworzenia, komunikacji i interpretacji.

W rozdziale trzecim podjęto próbę spojrzenia na tekst prawa przez pryzmat wymogów działania systemu informacyjnego. Omówione zostaną tam prawne i techniczne uwarunkowania tworzenia tekstów aktów prawnych w formacie elektronicznym oraz podstawowe zagadnienia związane ze skutecznym zarządzaniem informacyjnym systemem aktów prawnych. W tej części pracy przedstawione zostaną także problemy związane z neutralnością technologiczną zastosowanych rozwiązań oraz z ich wpływem na bezpieczeństwo obrotu prawnego.

Ostatni rozdział jest poświęcony perspektywom automatyzacji tekstu prawa oraz rozwojowi e-legislacji. Jego celem jest zwrócenie uwagi na nowe możliwości i problemy wynikające z prób stosowania zaawansowanych technologii informacyjnych do automatyzacji tekstu prawa oraz do kontroli jakości tekstów aktów prawnych zarówno na poziomie warstwy semantycznej i syntaktycznej, jak i na poziomie warstwy prezentacji.