Bełczącki Robert Marek, Wniesienie zażalenia na postanowienie sądu pierwszej instancji do innego składu tego sądu

Wniesienie zażalenia na postanowienie sądu pierwszej instancji do innego składu tego sądu

Instytucja zażalenia na postanowienie sądu pierwszej instancji do innego składu tego sądu (tzw. zażalenie poziome) realizować ma postulaty sprawności i ekonomiki postępowania (por. uzasadnienie projektu ustawy z 4.07.2019 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw, VIII kadencja, druk sejm. nr 3137). Zażalenie takie, podobnie jak zażalenie na postanowienie sądu pierwszej instancji do sądu drugiej instancji, ukierunkowane jest na poddanie zaskarżonego postanowienia kontroli z punktu widzenia jego legalności i zasadności. Tyle tylko, że dotyczyć ma kwestii incydentalnych. Realizuje model środka odwoławczego pełnego, którego celem jest ponowne i wieloaspektowe zbadanie, tym razem przez inny skład sądu pierwszej instancji, kwestii rozstrzygniętej zaskarżonym orzeczeniem, niezależnie od podniesionych przez skarżącego zarzutów z nią związanych. Także w przypadku tego środka odwoławczego brak ustawowo uregulowanych podstaw zażalenia nie oznacza, że skarżący nie musi wskazywać uchybień, których dopuszczono się wydając zaskarżone orzeczenie, zwłaszcza jeśli reprezentowany jest przez pełnomocnika będącego adwokatem lub radcą prawnym. Podobnie możliwość powołania nowych faktów i dowodów w takim zażaleniu nie doznaje żadnych ograniczeń.

Wniesienie zażalenia na postanowienie sądu pierwszej instancji do innego składu tego sądu zapobiega uprawomocnieniu się takiego postanowienia (suspensywność). W odróżnieniu od zażalenia klasycznego, zażalenie na postanowienie sądu pierwszej instancji do innego składu tego sądu pozbawione zostało cechy dewolutywności, co oznacza, że nie przenosi ono rozpoznawania spornej kwestii do instancji wyższej. W odniesieniu do takiego zażalenia nie została jednak wyłączona przewidziana w art. 395 § 2 k.p.c., możliwość uchylenia zaskarżonego postanowienia przez sąd pierwszej instancji, który je wydał, ze względu na nieważność postępowania lub oczywistą zasadność zażalenia oraz rozpoznania spornej kwestii na nowo (art. 394^1a § 2 w zw. z art. 395 § 2 k.p.c.). W rachubę wchodzi oczywiście uchylenie zaskarżonego postanowienia na tej podstawie przez sąd pierwszej instancji w tym składzie, który wydał zaskarżone postanowienie.

Z art. 394^1a § 1 k.p.c. wynika, że legitymowana do wniesienia zażalenia na postanowienie sądu pierwszej instancji do innego składu tego sądu może być nie tylko strona procesu. W celu uproszczenia schematu posłużono się w nim jednak wyłącznie pojęciem strony.

Warunkiem dopuszczalności każdego środka zaskarżenia jest istnienie (w sensie procesowym) orzeczenia stanowiącego substrat zaskarżenia. W przypadku postanowień zaskarżalnych zażaleniem i ogłaszanych na posiedzeniu jawnym możliwość ich zaskarżenia aktualizuje się właśnie z chwilą ogłoszenia.

Niemniej z dniem 7.11.2019 r. warunkiem dopuszczalności zaskarżenia takiego postanowienia zażaleniem stało się zgłoszenie przez skarżącego skutecznego wniosku o sporządzenie uzasadnienia postanowienia i doręczenie postanowienia wraz z uzasadnieniem.

Z tym dniem zmieniony został bowiem art. 394 § 2 k.p.c., dotychczas pozwalający wnieść zażalenie stronie, która nie zażądała w przepisanym terminie doręczenia postanowienia zapadłego na rozprawie (wówczas tygodniowy termin do wniesienia zażalenia rozpoczynał bieg od ogłoszenia postanowienia).

Ponadto z tym dniem zmieniony został art. 357 § 3 k.p.c., który poprzednio w braku żądania przez stronę doręczenia postanowienia wydanego na posiedzeniu jawnym nakazywał sporządzenie uzasadnienia takiego postanowienia w terminie tygodniowym od dnia wniesienia zażalenia.

W myśl obecnie obowiązującego art. 394 § 2 k.p.c. tygodniowy termin do wniesienia zażalenia rozpoczyna bieg od dnia doręczenia postanowienia z uzasadnieniem, a według art. 357 § 3 k.p.c. w aktualnym brzmieniu uzasadnienie postanowienia sporządza się w terminie tygodnia od dnia wpływu do właściwego sądu wniosku o doręczenie postanowienia z uzasadnieniem, a jeżeli wniosek był dotknięty brakami – od dnia usunięcia tych braków.

Z kolei w myśl art. 357 § 1 k.p.c. postanowienie ogłoszone na posiedzeniu jawnym sąd uzasadnia tylko wtedy, gdy podlega ono zaskarżeniu, i tylko na żądanie strony zgłoszone w terminie tygodniowym od dnia ogłoszenia postanowienia, a doręcza się je tylko tej stronie, która zażądała sporządzenia uzasadnienia i doręczenia postanowienia z uzasadnieniem.

Skuteczne zgłoszenie przez skarżącego wniosku o sporządzenie uzasadnienia postanowienia i doręczenie postanowienia wraz z uzasadnieniem stanowi warunek konieczny zaskarżenia tego postanowienia zażaleniem także w przypadku, gdy sąd pierwszej instancji, wydając postanowienie, zwięźle wskazał zasadnicze powody rozstrzygnięcia na podstawie art. 357 § 5 k.p.c. (por. uchwała SN z 2.07.2021 r., III CZP 38/20, OSNC 2021/12, poz. 80, LEX nr 3207711).

Wyjątek zachodzi natomiast wtedy, gdy przy wydaniu postanowienia sąd pierwszej instancji odstąpił od jego uzasadnienia na podstawie art. 357 § 6 k.p.c. Wówczas w myśl obecnie obowiązującego art. 394 § 2 k.p.c. tygodniowy termin do wniesienia zażalenia liczy się od dnia ogłoszenia postanowienia wydanego na posiedzeniu jawnym (por. M. Romańska, Komentarz do art. 394 k.p.c. [w:] Kodeks postępowania cywilnego. Koszty sądowe w sprawach cywilnych. Dochodzenie roszczeń w postępowaniu grupowym. Przepisy przejściowe. Komentarz do zmian, t. I i II, red. T. Zembrzuski, Warszawa 2020, LEX).

Odmienność zachodzi ponadto w przypadku postanowień, które odnoszą się wyłącznie do innych osób (świadka, biegłego, osoby trzeciej), które nie były obecne na posiedzeniu jawnym, na którym postanowienia takie zostały ogłoszone.

Tygodniowy termin do wniesienia przez taką osobę wniosku o sporządzenie uzasadnienia postanowienia i doręczenie postanowienia wraz z uzasadnieniem rozpoczyna bieg z dniem doręczenia takiej osobie sentencji postanowienia, co następuje z urzędu w myśl art. 357 § 4 k.p.c.

Niemniej względem strony tygodniowy termin do wniesienia wniosku o sporządzenie uzasadnienia takiego postanowienia i jego doręczenie wraz z uzasadnieniem rozpoczyna bieg z dniem ogłoszenia.

Wymaganie zgłoszenia przez skarżącego skutecznego wniosku o sporządzenie uzasadnienia postanowienia i doręczenie postanowienia wraz z uzasadnieniem jako warunek konieczny zaskarżenia tego postanowienia zażaleniem niewątpliwie nie znajduje zastosowania w wypadku zażalenia wniesionego przed dniem 7.11.2019 r. Wynika to jednoznacznie z art. 9 ust. 4 ustawy z 4.07.2019 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. poz. 1469). Wzgląd na ochronę przewidzianego w art. 78 Konstytucji RP prawa strony do zaskarżenia orzeczenia sądu pierwszej instancji i postulat, aby ograniczenia tego prawa były określone w ustawie wyraźnie, przemawiają jednak za przyjęciem, aby zgłoszenia przez stronę skutecznego wniosku o sporządzenie uzasadnienia postanowienia i doręczenie postanowienia wraz z uzasadnieniem nie traktować jako warunku dopuszczalności zaskarżenia zażaleniem postanowienia wydanego przed dniem 7.11.2019 r., w wypadku gdy strona wniosła zażalenie po tym dniu, nie składając wniosku o sporządzenie uzasadnienia postanowienia i doręczenie postanowienia wraz z uzasadnieniem, ale zachowując termin do wniesienia zażalenia według dotychczas obowiązującego art. 394 § 2 k.p.c.

Postanowienia zaskarżalne zażaleniem i wydawane na posiedzeniu niejawnym swój procesowy byt rozpoczynają z chwilą podpisania sentencji przez skład orzekający. Z tą chwilą sąd związany jest wydanym postanowieniem.

Z dniem 7.11.2019 r. warunkiem dopuszczalności zaskarżenia zażaleniem także postanowień wydawanych na posiedzeniu niejawnym stało się zgłoszenie przez skarżącego skutecznego wniosku o sporządzenie uzasadnienia postanowienia i doręczenie postanowienia wraz z uzasadnieniem.

Wyjątek stanowi art. 357 § 2⁴ k.p.c., w myśl którego doręczenie przez sąd z urzędu postanowienia z uzasadnieniem, wydanego na posiedzeniu niejawnym, zwalnia stronę od obowiązku zgłoszenia wniosku o doręczenie postanowienia z uzasadnieniem (por. art. 357 § 2³ k.p.c., art. 766¹ § 1 k.p.c.; uchwała SN z 13.04.2022 r., III CZP 85/22, OSNC 2022/11, poz. 108, LEX nr 3332768).

Według art. 357 § 2¹ k.p.c. wniosek o sporządzenie uzasadnienia postanowienia i doręczenie postanowienia wraz z uzasadnieniem strona może zgłosić w terminie tygodnia od dnia doręczenia sentencji postanowienia, co w myśl art. 357 § 2 k.p.c. następuje z urzędu.

Postanowienie z uzasadnieniem doręcza się tylko tej stronie, która zażądała sporządzenia uzasadnienia i doręczenia postanowienia z uzasadnieniem (art. 357 § 2¹ k.p.c.), chyba że uzasadnienie sporządzane jest z urzędu – wówczas postanowienie z uzasadnieniem doręcza się z urzędu stronom (art. 357 § 2² k.p.c., art. 357 § 2³ k.p.c.).

Z kolei w myśl art. 394 § 2 k.p.c. termin do wniesienia zażalenia wynosi tydzień od dnia doręczenia postanowienia z uzasadnieniem, w tym także w przypadku, gdy doręczenie postanowienia z uzasadnieniem nastąpiło z urzędu.

Podobnie w przypadku postanowień wydawanych na posiedzeniu niejawnym, odnoszących się wyłącznie do innych osób (świadka, biegłego, osoby trzeciej), osoby takie mogą zgłosić wniosek o sporządzenie uzasadnienia postanowienia i doręczenie postanowienia wraz z uzasadnieniem w terminie tygodnia od dnia doręczenia sentencji postanowienia, co następuje z urzędu w myśl art. 357 § 4 k.p.c., a następnie wnieść zażalenie w terminie tygodniowym od dnia doręczenia postanowienia z uzasadnieniem według art. 394 § 2 k.p.c. Jeśli jednak uzasadnienie zostało sporządzone z urzędu i z urzędu zostało doręczone wraz z postanowieniem (art. 357 § 2³ k.p.c.), zażalenie, wnoszone w terminie tygodniowym od dnia doręczenia postanowienia z uzasadnieniem, nie musi zostać poprzedzone wnioskiem o sporządzenie uzasadnienia postanowienia i doręczenie postanowienia wraz z uzasadnieniem.

Wniosek o sporządzenie uzasadnienia postanowienia i doręczenie postanowienia wraz z uzasadnieniem jest konieczny także w przypadku, gdy sąd pierwszej instancji, wydając postanowienie, zwięźle wskazał zasadnicze powody rozstrzygnięcia na podstawie art. 357 § 5 k.p.c., natomiast nie jest wymagany, gdy przy wydaniu postanowienia sąd pierwszej instancji odstąpił od jego uzasadnienia na podstawie art. 357 § 6 k.p.c. Jeżeli przy wydaniu postanowienia sąd odstąpił od jego uzasadnienia, w myśl art. 394 § 2 k.p.c. tygodniowy termin do wniesienia zażalenia liczy się od dnia doręczenia postanowienia.