Adamus Rafał i in., Upadłość i restrukturyzacja kredytobiorcy lub banku przy umowach o kredyt frankowy

Szczyt popularności kredytów frankowych skończył się już 15 lat temu. Banki udzieliły w sumie około 750 000 takich kredytów, a obecnie na bieżąco spłacanych jest około 300 000. Mowa tu o miliardach złotych zadłużenia i tysiącach toczących się spraw sądowych. Pomimo zapowiedzi rozwiązania problemu kredytów frankowych w drodze działań legislacyjnych ostatecznie rozstrzygnięcie pozostawiono sądom. W związku z licznie pojawiającymi się wątpliwościami interpretacyjnymi w odniesieniu do sposobu wdrożenia prawa UE do polskiego porządku prawnego kluczową rolę odegrało w tym wypadku orzecznictwo TS.

Obecnie można już mówić o zarysowaniu się jednolitej linii orzeczniczej – w pierwszej połowie 2023 r. zapadło ponad 8000 wyroków, niemal wszystkie korzystne dla kredytobiorców. A przecież większość z nich przypadała na okres przed kolejnymi orzeczeniami TS: z 8.06.2023 r., C-570/21, I.S., K.S. v. YYY S.A., EU:C:2023:456, z 15.06.2023 r., C-520/21, Arkadiusz Szcześniak v. Bank M. S.A., EU:C:2023:478 i C-287/22, YQ i RJ v. Getin Noble Bank, EU:C:2023:491, z 21.09.2023 r., C-139/22, AM i PM v. mBank S.A., EU:C:2023:692, i z 12.10.2023 r., C-326/22, Z. sp. z o.o. v. A. S.A., EU:C:2023:775.

Orzecznictwo to, a do tego należy przecież dodać aktywność Sądu Najwyższego i innych sądów, w szeregu przypadków zmienia dotychczasową wykładnię zarówno przepisów prawa materialnego, jak i rozumienie instytucji procesowych. Na i tak już skomplikowany obraz frankowej bitwy nakładają się jednak dalsze mechanizmy prawne. Upadłość konsumencka kredytobiorcy nie wydaje się szczególnie trudna, z uwagi na oddłużeniowy charakter tej procedury, chociaż jak ukazują to w swoich opracowaniach autorzy tekstów zawartych w niniejszej monografii, także w tym zakresie mogą pojawiać się wątpliwości interpretacyjne, zwłaszcza w związku z wprowadzeniem tzw. uproszczonej upadłości konsumenckiej. Natomiast wywołująca wiele wątpliwości i raczej nieudana przymusowa restrukturyzacja i w jej następstwie ogłoszona upadłość Getin Noble Banku na nowo rozgrzewa umysły wszystkich zajmujących się tą tematyką.

Niniejsza publikacja stanowi prezentację osiągnięć konferencji Umowa „o kredyt frankowy” a restrukturyzacja i upadłość kredytodawcy i kredytobiorcy, zorganizowanej przez Uczelnię Łazarskiego oraz Wydział Prawa i Administracji UAM w Poznaniu, która odbyła się 15–16.06.2023 r., a więc w momencie ogłoszenia jednego z kluczowych wyroków TS (sprawa C-520/21). Do końca 2023 r. TS wydał jeszcze inne istotne orzeczenia, w których konsekwentnie opowiada się za szerokim ujęciem ochrony konsumenta w umowach kredytu frankowego (wyrok z 14.12.2023 r., C-28/22, TL i WE v. Getin Noble Bank S.A., EU:C:2023:992, oraz z 11.12.2023 r., C-756/22, Bank Millennium S.A. v. ES i AS, EU:C:2023:978).

Monografia składa się z dwóch komplementarnych części. Pierwsza zatytułowana została Materialnoprawne i procesowe skutki zawarcia klauzul abuzywnych w umowie kredytu frankowego, natomiast druga Wpływ otwarcia restrukturyzacji i ogłoszenia upadłości na umowę kredytu frankowego. Zgromadzone w obu częściach teksty dotykają nie tylko problematyki upadłości i restrukturyzacji, ale odnoszą się także do najistotniejszych zagadnień wiążących się z tematem kredytów denominowanych lub indeksowanych w walucie obcej. W ten sposób publikacja zyskuje szerszy charakter (wykraczając poza przypadek Getin Noble Banku), a jednocześnie czynione analizy stanowią gruntowną podbudowę dla rozstrzygania o szczególnych problemach rodzących się wskutek niewypłacalności stron umowy kredytowej.

W części pierwszej monografii Piotr Bednarczyk podejmuje temat wielopodmiotowości kredytu frankowego i bada skuteczność zachowań poszczególnych osób, które wspólnie występują jako kredytobiorca. Dokonywana analiza ma charakter przekrojowy, odnosi się bowiem zarówno do skutków materialnoprawnych, jak i procesowych – w tym na gruncie postępowania upadłościowego. Autor pracuje przy tym na konkretnych, złożonych stanach faktycznych, nadając opracowaniu głęboki wymiar praktyczny.

Mariusz Korpalski zajmuje się zagadnieniami podstawowymi, a mianowicie pojęciami przedsiębiorcy i konsumenta jako stron umowy kredytowej. Temat ten ma niebagatelne znaczenie z uwagi przede wszystkim na to, że orzeczenia TS dotyczą właśnie ochrony konsumentów. Zasadniczym celem opracowania jest więc zbadanie, w jaki sposób cel kredytowania wskazuje na status konsumenta. Na marginesie można uzupełnić, że w wyroku C-139/22 TS uznał, że bez znaczenia dla ochrony konsumenckiej pozostają takie kwestie jak wiedza i doświadczenie kredytobiorcy, a nawet fakt jego zatrudnienia w instytucji finansowej.

Michał Maj podejmuje natomiast temat kluczowy, a mianowicie wzajemne roszczenia banku i kredytobiorcy-konsumenta. Tekst skupia się na dominującym w praktyce rozstrzygnięciu, czyli na nieważności umowy kredytowej. Warto bowiem nadmienić, że spotykane były różne inne rozwiązania, choć wydaje się, że wskutek orzeczeń TS ukształtuje się jednolita linia orzecznicza.

Natomiast Tomasz Szanciło w rozdziale pt. Ustalenie nieważności umowy o kredyt frankowy a niedozwolony mechanizm klauzul przeliczeniowych i ryzyko kursowe zwraca uwagę na zbyt małą wagę, jaką sądy krajowe przykładają do kwestii ryzyka kursowego, a to ono, w opinii autora, stanowi najistotniejszy aspekt związany z funkcjonowaniem kredytów powiązanych z walutą obcą. Dalej autor zauważa, że przerzucenie tego ryzyka praktycznie w całości na kredytobiorców, szczególnie mając na względzie kurs franka szwajcarskiego w okresie, w którym te kredyty były udzielane, powodowało istotną niesymetryczność umów kredytu powiązanych z walutą obcą. O ile klauzule indeksacyjne można było stosunkowo łatwo zastąpić innymi, niebudzącymi większych wątpliwości, o tyle wprowadzenie klauzul ryzyka kursowego w zasadzie przesądziło o nieważności umów kredytu powiązanych z walutą obcą.

Paweł Chmielnicki i Przemysław Buczkowski w opracowaniu pt. Rozliczenie kredytu frankowego w ujęciu koncepcji kompletu normatywnego przedstawiają postulaty dotyczące metodologii badań nad funkcjami prawa przy uwzględnieniu znaczenia nieformalnych reguł gospodarowania i nieformalnych reguł społecznych, a także prezentują zastosowanie postulowanej metodologii w praktyce na przykładzie rozliczenia umowy o kredyt frankowy.

Łukasz Węgrzynowski w opracowaniu pt. Roszczenia kredytobiorcy o wynagrodzenie za korzystanie przez bank z kapitału wpłaconego na podstawie nieważnej umowy kredytu rozważa znaczenie wyroku TS z 15.06.2023 r., C-520/21, w zakresie dopuszczalności dochodzenia przez pokrzywdzonego kredytobiorcę wynagrodzenia za korzystanie z kapitału wpłaconego na podstawie umowy kredytu zawierającej niedozwolone postanowienia umowne i z tego względu nieważnej oraz trudności, jakie mogą się pojawić na etapie zastosowania stanowiska TS przez sądy polskie.

Z uwagi na przymusową restrukturyzację i następnie upadłość Getin Noble Banku gros tekstów dotyka obszaru, który aktualnie wydaje się najbardziej problematyczny – styku procedury cywilnej i postępowania insolwencyjnego, a zwłaszcza upadłościowego.

Rafał Adamus bada, kiedy przedawniają się roszczenia majątkowe związane z kredytem konsumenckim denominowanym lub indeksowanym w walucie obcej w kontekście upadłości lub restrukturyzacji strony umowy kredytowej. Jakkolwiek problematyka zdaje się pozostawać w cieniu zasadniczego sporu o (nie)ważność umowy kredytowej i wzajemne roszczeń stron, pozostaje tematem niezwykle istotnym. Autor zastanawia się, czy postawa SN i TS w tej kwestii jest najwłaściwszym rozwiązaniem tego zagadnienia.

Paulina Asłanowicz podejmuje temat zawieszenia i podjęcia postępowania na podstawie art. 176 § 2 k.p.c. w związku z wszczęciem przymusowej restrukturyzacji banku. Bada zgodność polskiego prawa ze wspólnotowym w oczekiwaniu na rozstrzygnięcia TS.

W części „upadłościowej” niniejszej publikacji powraca Piotr Bednarczyk z oceną wpływu otwarcia przymusowej restrukturyzacji banku i jego upadłości na dopuszczalność zabezpieczenia roszczenia o ustalenie nieważności umowy kredytowej. Autor wyraźnie więc nawiązuje do wyroku TS z 15.06.2023 r., C-287/22, i bada, czy możliwość zabezpieczenia jest dopuszczalna także w postępowaniu upadłościowym.

Dawid Rogoziński, opisując model przymusowej restrukturyzacji banku w polskim porządku prawnym w kontekście reżimu ochrony praw konsumenta, zauważa, iż pomimo że (co oczywiste) opiera się on na rozwiązaniach unijnych, może być stosowany w sposób ograniczający bądź unicestwiający instrumenty ochrony praw konsumentów, szczególnie gdy mowa o szczególnym reżimie ochrony przed niedozwolonymi postanowieniami umownymi. Z tego powodu autor uważa, że analizie TS powinno zostać poddane w szczególności zagadnienie, czy rozwiązania krajowe zmierzające do realizacji celów dyrektywy 2014/59 mogą prowadzić do znacznego ograniczenia możliwości dochodzenia przez konsumentów roszczeń z tytułu stosowania przez przedsiębiorcę (podmiot w restrukturyzacji) nieuczciwych warunków umownych opartych na instrumentach ochrony przewidzianych dyrektywą 93/13, zwłaszcza w świetle zasady spójności polityk i działań Unii, o której mowa w art. 7 TFUE.

Tomasz Pisarski w Przeglądzie orzecznictwa sądów powszechnych w sprawach upadłościowych, w których dochodzone są wierzytelności wynikające z umowy o kredyt frankowy wskazuje na wyzwania, przed którymi stają organy postępowań upadłościowych (sąd upadłościowy, sędzia-komisarz lub syndyk), a także ich uczestnicy (upadły, wierzyciele), różne w zależności od reżimu prawnego, według którego toczy się dane postępowanie.

W opracowaniu pt. Upadłość banku a postępowania cywilne dotyczące umów kredytowych denominowanych i indeksowanych do waluty zagranicznej Dariusz Chrapoński analizuje wpływ ogłoszenia upadłości banku na umowy zarówno w przypadku, gdy bank jest powodem, jak i w sytuacji, gdy występuje po stronie pozwanej. W zależności od jego pozycji procesowej ogłoszenie upadłości wywołuje odmienne skutki procesowe w odniesieniu do możliwości podjęcia zawieszonego postępowania oraz obrony procesowej kredytobiorcy.

Patryk Filipiak analizuje zgłoszenie wierzytelności banku (z tytułu umowy kredytowej) w postępowaniu upadłościowym kredytobiorcy-konsumenta. Sytuacja upadłości konsumenckiej kredytobiorcy nie jest rzadka, a w postępowaniu tym bank może dochodzić roszczenia o zwrot wypłaconej kwoty kapitału kredytu. Jednocześnie bank może w dalszym ciągu stać na stanowisku, że umowa kredytu jest ważna, co czyni proces zgłaszania wierzytelności newralgicznym z punktu widzenia jego interesów.

Anna Hrycaj podejmuje się ustalenia wpływu ogłoszenia upadłości kredytobiorcy na postępowanie procesowe dotyczące kredytu wszczęte przed ogłoszeniem upadłości na skutek powództwa kredytobiorcy. Dotyczy to w szczególności ważności umowy kredytu obejmującej niedozwoloną klauzulę dotyczącą sposobu denominacji.

Tomasz Szczurowski zastanawia się nad dopuszczalnością odstąpienia syndyka od umowy kredytu frankowego w momencie upadłości kredytobiorcy. Dogłębnemu zbadaniu podlega art. 98 pr. up. w celu oceny możliwości jego zastosowania w przypadku, w którym umowa zawiera niedozwolone klauzule umowne.

Trójka autorów – Piotr Zimmerman, Bartosz Sierakowski i Michał Paczek – rozkłada na czynniki pierwsze roszczenia upadłego kredytobiorcy wobec banku. Nie ulega wątpliwości, że taka sytuacja dotykająca kredytobiorcy diametralnie zmienia drogę dochodzenia roszczeń względem banku, które wynikają z nieważności umowy kredytowej. W swej analizie autorzy zwracają uwagę zwłaszcza na mechanizm potrącenia, który w wielu sytuacjach wydaje się szczególnie istotnym instrumentem prawnym.

Mając świadomość problemów i wątpliwości, znaczenia społecznego i gospodarczego – a także wagi dla zwykłej polskiej rodziny borykającej się z kredytem frankowym – wiemy, że nie sposób znaleźć rozwiązania satysfakcjonującego wszystkie strony. Niemniej jedynie wspólnym wysiłkiem kredytobiorców i banków, prawników i sędziów, a teraz także doradców restrukturyzacyjnych uda się doprowadzić epopeję frankową do końca. Być może nawet szczęśliwego (choć zapewne nie dla wszystkich). Wyrażamy nadzieję, że zawarte w niniejszej publikacji teksty autorów – wybitnych specjalistów w zakresie umów kredytów frankowych, a także nauki i praktyki prawa upadłościowego – pozwolą na ujednolicenie przyjmowanych w praktyce rozstrzygnięć w kierunku jednoznacznie wynikającym z orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej.

Aleksander Jerzy Witosz [ORCID: 0000-0001-5507-2616] – profesor doktor habilitowany, Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach.

Joanna Kruczalak-Jankowska [ORCID: 0000-0002-1537-5521] – doktor habilitowana, prof. UG, Uniwersytet Gdański.