Dauter Bogusław, Zwolnienie od kosztów sądowych z mocy ustawy

Zwolnienie od kosztów sądowych z mocy ustawy

Zwolnienie od obowiązku ponoszenia kosztów sądowych może przysługiwać stronie z mocy samego prawa albo na podstawie prawomocnego postanowienia sądu, wydanego na wniosek strony. W art. 239 p.p.s.a. ustawodawca zawarł katalog zwolnień od ponoszenia kosztów sądowych o charakterze podmiotowo-przedmiotowym. Odstąpienie od zasady odpłatności wymiaru sprawiedliwości zostało zatem uzasadnione szczególnym rodzajem sprawy albo podmiotu.

W związku z nowelizacją ustawy procesowej (ustawa z dnia 9 kwietnia 2015 r. o zmianie ustawy - Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi) zmieniona została redakcja komentowanego przepisu, dotychczasowa treść zawarta została w ramach § 1 i dodany został § 2. W ramach zmian poszerzony został katalog przedmiotów spraw, w których obowiązuje zwolnienie od obowiązku uiszczania kosztów sądowych (art. 239 § 1 pkt 1 lit. g-h). W ramach dodanego § 2 w art. 239 wskazano także nową grupę podmiotów korzystających także z powyższego zwolnienia.

Wraz z dniem 23 kwietnia 2022 r. weszła w życie zmiana art. 239 § 1 lit. f p.p.s.a. Nowelizacja miała na celu dostosowanie przesłanki zwolnienia od obowiązku uiszczenia kosztów sądowych do treści nowo uchwalonej ustawy z dnia 11 marca 2022 r. o obronie Ojczyzny (Dz.U.2022.655). Obecnie zwolniona od obowiązku uiszczania kosztów jest m.in. strona skarżąca w sprawach z zakresu obowiązku obrony Ojczyzny (uprzednio była mowa w przepisie o „powszechnym obowiązku obrony”). W sprawach wszczętych i niezakończonych przed 23.04.2022 r. zastosowanie znajduje poprzednie brzmienie przesłanki dotyczącej obowiązku obrony (art. 819 w zw. z art. 824 ustawy o obronie Ojczyzny).

W postępowaniu przed sądem strona przedstawia swoje wnioski i oświadczenia w formie pisma procesowego, a wyjątkowo zgłasza je do protokołu.

W ramach wstępnego badania pisma przewodniczący weryfikuje, między innymi, czy wniesione pismo podlega opłacie lub powoduje wydatki. Ustalając czy zostały uiszczone należne koszty sądowe przewodniczący sprawdza także, czy strona jest zwolniona od ponoszenia kosztów sądowych. W treści art. 239 p.p.s.a. wyróżnione zostały dwie kategorie zwolnień od kosztów sądowych:

1) zwolnienia przedmiotowe (zawarte w § 1 pkt 1 od lit. „a” do „h”);

2) zwolnienia podmiotowe (zawarte w § 1 pkt 2-4 oraz § 2).

Ad 1) Z uwagi na przedmiot skargi odstąpienie od zasady odpłatności wymiaru sprawiedliwości dotyczy także strony skarżącej działanie, bezczynność organu lub przewlekłe prowadzenie postępowania w sprawach: z zakresu pomocy i opieki społecznej, dotyczących statusu bezrobotnego, zasiłków oraz innych należności i uprawnień przysługujących osobie bezrobotnej, dotyczących chorób zawodowych, świadczeń leczniczych oraz świadczeń rehabilitacyjnych, ze stosunków pracy i stosunków służbowych, z zakresu ubezpieczeń społecznych, z zakresu obowiązku obrony Ojczyzny oraz w sprawach udzielania cudzoziemcom ochrony oraz dotyczących dodatków mieszkaniowych. Uwzględnienie w przepisie dwóch ostatnio wskazanych kategorii spraw stanowiło odpowiedź na ugruntowane stanowisko w orzecznictwie sądów administracyjnych, zgodnie z którym ze zwolnienia na podstawie art. 239 § pkt 1 lit. a p.p.s.a. korzysta także strona skarżąca działania lub bezczynność organów w sprawach z zakresu dodatków mieszkaniowych (postanowienie NSA z dnia 18 stycznia 2010 r., I OZ 7/10). W obecnym brzmieniu ustawy zwolnienie z obowiązku ponoszenia kosztów wynika wprost z art. 239 § 1 pkt 1 lit. h.

Natomiast zwolnienie określone w art. 239 § 1 pkt 1 lit. d p.p.s.a. dotyczy spraw, w których przedmiotem zaskarżonego działania lub bezczynności organu administracji publicznej jest określone rozstrzygnięcie, które wynika ze stosunku pracy lub stosunku służbowego skarżącego albo którego podstawą jest stosunek pracy lub stosunek służbowy skarżącego. Ustawowe zwolnienie od kosztów sądowych na podstawie tego przepisu dotyczy zatem skarżącego, który wnosi skargę w sprawie, której przedmiotem jest stosunek pracy lub stosunek służbowy skarżącego (postanowienie NSA z dnia 7 grudnia 2010 r., I OZ 923/10).

Sprawy ze skarg na postanowienia organów egzekucyjnych wydawane w toku egzekucji administracyjnej dotyczącej tytułów wykonawczych wystawianych przez organy Zakładu Ubezpieczeń Społecznych lub Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego należą do spraw z zakresu ubezpieczeń społecznych, o których mowa w art. 239 §1 pkt 1 lit. e p.p.s.a., i w konsekwencji - na podstawie art. 239 §1 pkt 1 lit. e tej ustawy - z obowiązku uiszczenia kosztów sądowych zwolniona jest strona skarżąca w sprawach ze skarg na postanowienia organów egzekucyjnych wydawane w toku egzekucji administracyjnej dotyczącej tytułów wykonawczych wystawianych przez organy Zakładu Ubezpieczeń Społecznych lub Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego.

Do spraw z zakresu ubezpieczeń społecznych, o których mowa w art. 239 § 1 pkt 1 lit. e p.p.s.a., należą sprawy z ubezpieczenia zdrowotnego (por. uchwała Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 23 maja 2016 r., II GPS 2/15).

Zwolnienie ustawowe od ponoszenia kosztów sądowych w postępowaniu sądowoadministracyjnym może także wynikać z przepisów szczególnych.

Skutkiem stwierdzenia, że strona korzysta ze zwolnienia od obowiązku uiszczenia kosztów sądowych, przy jednoczesnym braku wskazania zakresu zwolnienia w przepisie prawa, jest brak obowiązku wnoszenia zarówno opłat sądowych, jak i ponoszenia wydatków.

Ad 2 Natomiast podmiotami zwolnionymi z ponoszenia kosztów sądowych są: prokurator, Rzecznik Praw Obywatelskich i Rzecznik Praw Dziecka; kurator strony, wyznaczony przez sąd orzekający lub przez sąd opiekuńczy dla danej sprawy, oraz strona, której przyznane zostało prawo do pomocy w postępowaniu przed sądem administracyjnym w zakresie określonym w prawomocnym postanowieniu o przyznaniu tego prawa.

Zgodnie z art. 239 § 2 w brzmieniu obowiązującym od 15 sierpnia 2015 r. nie mają obowiązku uiszczania opłat sądowych organizacje pożytku publicznego, działające na podstawie przepisów o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, w sprawach własnych, z wyjątkiem spraw dotyczących prowadzonej przez te organizacje działalności gospodarczej, a także organizacje pozarządowe oraz podmioty wymienione w art. 3 ust. 3 ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (Dz. U. z 2014 r. poz. 1118, 1138 i 1146) w sprawach własnych dotyczących realizacji zleconego zadania publicznego na podstawie przepisów o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (por. postanowienie NSA z dnia 15 grudnia 2020 r., I GZ 349/20). Rozszerzenie katalogu podmiotów zwolnionych z opłat sądowych obejmuje zatem także:

1) osoby prawne i jednostki organizacyjne działające na podstawie przepisów o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej, o stosunku Państwa do innych kościołów i związków wyznaniowych oraz o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, jeżeli ich cele statutowe obejmują prowadzenie działalności pożytku publicznego;

2) stowarzyszenia jednostek samorządu terytorialnego;

3) spółdzielnie socjalne;

4) spółki akcyjne i spółki z ograniczoną odpowiedzialnością oraz kluby sportowe będące spółkami działającymi na podstawie przepisów ustawy z dnia 25 czerwca 2010 r. o sporcie (Dz. U. z 2014 r. poz. 715), które nie działają w celu osiągnięcia zysku oraz przeznaczają całość dochodu na realizację celów statutowych oraz nie przeznaczają zysku do podziału między swoich udziałowców, akcjonariuszy i pracowników. Wymaga podkreślenia, że powyżej wyszczególnione grupy podmiotów korzystają ze zwolnienia w sprawach własnych dotyczących realizacji zleconego zadania publicznego na podstawie przepisów o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie.

Wśród podmiotów instytucjonalnych, którym przysługuje zwolnienie, w przeciwieństwie do uregulowań dotyczących postępowania cywilnego, nie ma Skarbu Państwa.

Norma zawarta w art. 240 p.p.s.a. wskazuje na możliwość zwolnienia organizacji społecznych z obowiązku uiszczenia wpisu w sprawach związanych z działalnością naukową, oświatową, kulturalną, dobroczynną oraz z zakresu pomocy i opieki społecznej, na podstawie rozporządzenia Rady Ministrów, jednak dotychczas taki akt nie został wydany.