Czerniak Dominika, Złożenie wniosku o ściganie

Złożenie wniosku o ściganie

Zasadą polskiego postępowania karnego jest ściganie przestępstw z urzędu. Określona w art. 10 k.p.k. zasada legalizmu zobowiązuje organy powołane do ścigania przestępstw do wszczęcia i przeprowadzenia postępowania przygotowawczego. Jednocześnie w art. 9 k.p.k. zaznaczono, że organy procesowe prowadzą postępowanie i dokonują czynności z urzędu, chyba że ustawa uzależnia je od wniosku określonej osoby, instytucji lub organu albo od zezwolenia władzy. Wyjątkowo jedynie ściganie następuje z inicjatywy pokrzywdzonego a w wypadku jej braku, organ - co do zasady - nie ma możliwości kontynuowania podjętych działań.

Wśród przestępstw rozróżnia się bowiem przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego oraz przestępstwa ścigane na wniosek. W obu przypadkach ustawa karno-materialna wskazuje, które przestępstwa zaliczane są do ściganych z oskarżenia prywatnego (np. art. 157 § 2 i 3 w zw. z art. 157 § 4 oraz 212 § 1 i 2 w zw. z art. 217 § 3 k.k.), a które do ścigania na wniosek (np. art. 278 § 4 i art. 190 § 2 k.k.). Przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego pozostają całkowicie w gestii pokrzywdzonego, a postępowania z oskarżenia prywatnego podlegają odrębnemu uregulowaniu (zob. art. 485–499 k.p.k.). Natomiast ściganie przestępstw wnioskowych odbywa się na zasadach ogólnych, jednakże podjęcie tych działań musi zostać poprzedzone właśnie złożeniem wniosku o ściganie przez pokrzywdzonego.

Przestępstwa wnioskowe dzielą się ponadto na:

1. przestępstwa bezwzględnie wnioskowe, tj. takie, które podlegają ściganiu na wniosek niezależnie od stosunku łączącego sprawcę i pokrzywdzonego (np. art. 190 § 2 k.k. - groźba bezprawna);

2. przestępstwa względnie wnioskowe, tj. takie, które podlegają ściganiu na wniosek w przypadku, gdy pomiędzy sprawcą a pokrzywdzonym zachodzi określony stosunek osobisty (np. art. 278 § 4 k.k. - kradzież na szkodę osoby najbliższej). Jeżeli to samo przestępstwo zostanie dokonane przez osobę niepozostającą z pokrzywdzonym w takim stosunku osobistym, przestępstwo traci swój wnioskowy charakter.

Do 27 stycznia 2014 roku wyjątkowe miejsce pośród przestępstw ściganych na wniosek zajmowało przestępstwo zgwałcenia (art. 197 k.k.) albowiem w przypadku złożenia wniosku o ściganie sprawcy gwałtu wniosek nie mógł zostać cofnięty, co stanowiło wyjątek od reguły, że wniosek o ściganie może zostać cofnięty przez uprawnionego za zgodą organu (art. 12 § 3 k.p.k.). Dotychczas obowiązujący stan prawny zmieniła ustawa z dnia 13 czerwca 2013 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz ustawy – Kodeks postępowania karnego (Dz.U. 2013, poz. 849), stanowiąca implementację szeregu dyrektyw Parlamentu Europejskiego i Rady m.in. dyrektywy 2011/93/UE z dnia 13 grudnia 2011 r. w sprawie zwalczania niegodziwego traktowania w celach seksualnych i seksualnego wykorzystywania dzieci oraz pornografii dziecięcej, zastępującej decyzję ramową Rady 2004/68/WSiSW (Dz. Urz. UE L 335, 17.12.2011 r., str. 1 oraz Dz. Urz. UE L 18 z 21.01.2012, str. 7). Cytowana dyrektywa w art. 15 ust. 1 nałożyła na państwa członkowskie zobowiązanie do podjęcia środków niezbędnych do zapewnienia, by ściganie i oskarżanie w odniesieniu do przestępstw z art. 3-7 dyrektywy (przestępstwa związane z niegodziwym traktowaniem w celach seksualnych, z wykorzystywaniem seksualnym, z pornografią dziecięcą, nagabywanie dzieci do celów seksualnych oraz podżeganie, pomocnictwo i usiłowanie popełnienia tych przestępstw), nie było uzależnione od złożenia przez pokrzywdzonego lub przez jego przedstawiciela skargi lub oskarżenia, oraz by postępowanie karne mogło być kontynuowane, nawet gdy ta osoba wycofa swoje zeznania.

W związku z powyższym ustawa uchyliła art. 205 k.k. przewidujący wnioskowy tryb ścigania przestępstw z art. 197 k.k. (zgwałcenie) oraz 199 § 1 k.k. (doprowadzenie pełnoletniej osoby do obcowania płciowego poprzez nadużycie zależności), a także art. 198 k.k. (doprowadzenie do obcowania płciowego lub poddania się innej czynności seksualnej poprzez wykorzystanie bezradności lub upośledzenia), jednakże w przypadku tego ostatniego tylko gdy określony w tym przepisie stan ofiary nie jest wynikiem trwałych zaburzeń psychicznych. Tym samym przestępstwo zgwałcenia nie zalicza się już do przestępstw wnioskowych a w konsekwencji – co logiczne – zmieniono także treść art. 12 § 3 k.p.k., wykreślając z jego treści stwierdzenie wskazujące, że w przypadku przestępstwa z art. 197 k.k. nie istnieje możliwość cofnięcia wniosku o ściganie, nawet za zgodą organu.

Ustawą nowelizującą z 7.07.2022 r. o zmianie ustawy Kodeks karny i niektórych innych ustaw z dniem 1.10.2023 r. dodano § 4 do art. 12 k.p.k., zgodnie z którym w sprawie o przestępstwo z art. 190 § 1 (groźby karalne) Kodeksu karnego można wszcząć i prowadzić postępowanie pomimo niezłożenia wniosku o ściganie, jeżeli zachodzi duże prawdopodobieństwo, że niezłożenie wniosku wynika z obawy pokrzywdzonego przed odwetem albo jeżeli przemawia za tym interes społeczny. W takim przypadku postępowanie do czasu prawomocnego zakończenia toczy się z urzędu. Groźba karalna, tradycyjnie będąca przestępstwem bezwzględnie wnioskowym, w zależności od uznaniowej decyzji prokuratora, może być przestępstwem ściganym z urzędu. Jest to dość kontrowersyjne rozwiązanie, ponieważ, jeśli brak wniosku o ściganie czynu z art. 190 § 1 k.k. jest wynikiem znacznych obaw pokrzywdzonego, to samo prowadzenie postępowania spowoduje, że obawy negatywnych konsekwencji się urzeczywistnią. Jeśli przyczyną wszczęcia postępowania z urzędu jest zaś interes publiczny, to niekoniecznie „groźby karalne” – w takiej sytuacji – mogą wywoływać obawy spełnienia owych gróźb.

Odnośnie cofania wniosku o ściganie zob. procedurę Cofnięcie wniosku o ściganie w postępowaniu sądowym oraz Cofnięcie wniosku o ściganie w postępowaniu przygotowawczym.

Informację o tym, że przestępstwo zostało popełnione, może złożyć każda osoba, która się o tym dowiedziała. Jednakże postępowanie przygotowawcze może zostać zainicjowane także w wyniku uzyskania informacji o przestępstwie przez organy Policji (lub inne organy uprawnione do prowadzenia postępowania) pochodzącą z własnych źródeł, na podstawie doniesień medialnych, w tym pracy dziennikarzy.

Niekiedy przepisy zobowiązują do zawiadomienia o przestępstwie – zob. procedury do art. 304 k.p.k. (prawny i społeczny obowiązek zawiadomienia o przestępstwie).

Po uzyskaniu informacji o popełnieniu przestępstwa, organ postępowania przygotowawczego powinien ustalić, czy przestępstwo podlega ściganiu na wniosek.