Grzegorczyk Tomasz, Żądanie odszkodowania za niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie

Żądanie odszkodowania za niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie

Prawomocne zakończenie sądowego postępowania karnego nie oznacza, że do kwestii wynikających z tego postępowania, nie będzie można już nigdy powrócić. Przykładem tego są nadzwyczajne środki zaskarżenia oraz postępowania z Działu XII kodeksu postępowania karnego (art. 549-577 k.p.k.). Oczywiście są to wyjątkowe sytuacje uzasadnione określoną prawną koniecznością, taką jak: konsekwencja korekty orzeczenia dokonanej w trybie nadzwyczajnych środków zaskarżenia, która może uzasadniać potrzebę innych rozstrzygnięć, których wspomniana korekta nie obejmuje (tj. odszkodowanie za niesłuszne skazanie - zob. Rozdział 58 kodeksu postępowania karnego); poza tym mogą to być względy humanitarne (tj. postępowanie ułaskawieniowe - zob. Rozdział 59 kodeksu postępowania karnego oraz postępowanie w sprawie wyroku łącznego - zob. Rozdział 60 kodeksu postępowania karnego); ponadto może też to wynikać z tzw. konstrukcji prawno-materialnej orzeczenia sądu, jeżeli zakłada możliwość powrotu do postępowania z uwagi na wymogi prawa karnego materialnego (tj. podjęcie postępowania warunkowo umorzonego - zob. Rozdział 57 kodeksu postępowania karnego). Jednakże nie chodzi tutaj o kontrolę prawomocnego orzeczenia oraz jego modyfikację - tak jak przy środkach nadzwyczajnych - chodzi jedynie o rozstrzygnięcie kwestii dodatkowych i to bez wnikania w merytoryczne aspekty tych orzeczeń; kwestii, które wymagają określonego procedowania z także uwagi na inne przepisy. Zob. T. Grzegorczyk, J. Tylman, Polskie postępowanie karne, wyd. 8, Warszawa 2011 r., s. 996-997.

W każdym systemie prawnym mogą powstać sytuacje skutkujące wydaniem błędnych decyzji/orzeczeń przez organy procesowe. Poza instrumentami prawnymi służącymi do ich korygowania, muszą być też przewidziane instrumenty procesowe służące zadośćuczynieniu osobom, wobec których takie błędne decyzje wydano. Idea taka ma też - co oczywiste - także odzwierciedlenie w prawie międzynarodowym i konstytucyjnym; z tym że, jeżeli chodzi o regulację kodeksu postępowania karnego jest to roszczenie o charakterze cywilnym, ale dochodzone w trybie procesu karnego (por. T. Grzegorczyk, J. Tylman, Polskie postępowanie karne, wyd. 8, Warszawa 2011, s. 1003; T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, wyd. 5, Warszawa 2008, s. 1165-1183). Odszkodowanie za niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie jest regulowane w Rozdziale 58 kodeksu postępowania karnego. Chodzi tutaj o odszkodowanie (tj. naprawienie szkody oraz zadośćuczynienie za doznaną krzywdę) za:

1) niesłuszne skazanie lub niesłuszne zastosowanie środka zabezpieczającego;

2) niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie; oraz

3) niewątpliwie niesłuszne zatrzymanie.

Przepisy te gruntownie znowelizowano z dniem 1 lipca 2015 roku i następnie z dniem 15 kwietnia 2016 roku, kiedy dokonano "odwrócenia" reformy z roku 2015. W tych sprawach przepisy kodeksu postępowania cywilnego stosuje się tylko w kwestiach nieuregulowanych w Rozdziale 58 kodeksu postępowania karnego. Co interesujące - i zupełnie niezrozumiałe - w wyniku reformy z 2016 roku nie przywrócono zasady wzajemności, która jest regułą podstawową w każdym praworządnym systemie w wypadku regulacji stosunków międzynarodowych (zob. art. 558-559 k.p.k.). Jak się wskazuje zasada wzajemności oznacza, że obowiązuje umowa dwustronna lub wielostronna, na podstawie której obywatelowi polskiemu przysługują roszczenia o odszkodowanie w takim zakresie, jak to zostało określone w Rozdziale 58 kodeksu postępowania karnego, albo taka jest też praktyka obcego państwa, mimo braku stosownej umowy (zob. S. Steinborn, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Lex 2014). Zasada wzajemności wynika bezpośrednio z prawa międzynarodowego i zasady równouprawnienia podmiotów tego prawa (tzn. państw).

Podstawa do żądania odszkodowania jest określona w przepisach art. 552 § 1 oraz § 4 k.p.k. i jest to prawomocny wyrok uniewinniający lub orzeczenie umarzające postępowanie zapadłe w toku instancji. Oczywistym jest przy tym, że odszkodowanie służy jedynie za faktyczne pozbawienie wolności, a nie sam fakt wydania postanowienia o tymczasowym aresztowaniu - w przypadku, gdy do rzeczywistego wykonania tego postanowienia nie doszło (zob. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 24 czerwca 1994 r., I KZP 14/94, OSNKW 1994, nr 7-8, poz. 43; T. Grzegorczyk, J. Tylman, Polskie postępowanie karne, wyd. 8, Warszawa 2011, s. 1006). Istotne jest przy tym nowe pojęcie prawne określające omawianą podstawę (niestety często mylone w praktyce); podstawa odszkodowawcza jest bowiem aktualnie złagodzona wobec tej, sprzed 1998 r. Chodzi teraz o „niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie”, poprzednio zaś było ono „oczywiście niewątpliwe”, a więc dawniej miał być to wręcz oczywisty brak dowodów i podstaw stosowania tymczasowego aresztowania, brak „rzucający się w oczy”. Aktualnie należy to interpretować zgodnie z uchwałą Sądu Najwyższego z dnia 15 września 1999 r. (I KZP 27/99; OSNKW 1999, nr 11-12, poz. 72), tzn. że niewątpliwie niesłusznym jest takie tymczasowe aresztowanie, które było stosowane z obrazą przepisów Rozdziału 28 kodeksu postępowania karnego oraz tymczasowe aresztowanie oskarżonego (podejrzanego), powodujące dolegliwość, której nie powinien doznać, w świetle całokształtu okoliczności ustalonych w sprawie, a także w szczególności, prawomocnego jej rozstrzygnięcia. Ponadto Sąd Najwyższy potwierdził, że odpowiedzialność Skarbu Państwa z tytułu niewątpliwie niesłusznego tymczasowego aresztowania (art. 552 § 4 k.p.k.) opiera się na zasadzie ryzyka. Należy też wskazać, że zgodnie z tezą postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 7 lutego 2007 r. (V KK 61/06; OSNKW 2007, nr 3, poz. 28) na podstawie art. 552 § 4 k.p.k. rekompensowane mogą być jedynie szkoda i krzywda, będące bezpośrednim następstwem niesłuszności zastosowanego środka przymusu. Jeżeli natomiast w wyniku sposobu wykonania środka przymusu doszło do dalszych szkód, w szczególności takich, które powodują, że aresztowany utracił całkowicie lub częściowo zdolność do pracy zarobkowej albo jeżeli zwiększyły się jego potrzeby lub zmniejszyły widoki powodzenia na przyszłość, nic nie stoi na przeszkodzie dochodzeniu od Skarbu Państwa renty (art. 444 § 2 k.c.) także w postaci skapitalizowanej (art. 447 k.c.), na drodze procesu cywilnego. Podobnie jak przy odszkodowaniu za niesłuszne skazanie (na podstawie przepisu art. 553 § 1 k.p.k.) roszczenie o odszkodowanie lub zadośćuczynienie nie przysługuje temu, kto w zamiarze wprowadzenia w błąd sądu lub organu ścigania złożył fałszywe zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa lub fałszywe wyjaśnienie i spowodował tym niekorzystne dla siebie orzeczenie w przedmiocie tymczasowego aresztowania. Obostrzenie to nie obowiązuje wobec osób składających oświadczenie w warunkach określonych w art. 171 § 3, 4 i 6 k.p.k. (tj. niedozwolone metody przesłuchania) jak również, gdy szkoda lub krzywda powstała na skutek przekroczenia uprawnień lub niedopełnienia obowiązku przez funkcjonariusza państwowego; z kolei w przypadku przyczynienia się przez oskarżonego do wydania orzeczenia - przepis art. 362 k.c. dotyczący miarkowania odszkodowania stosuje się odpowiednio (zob. art. 553 § 2-3 k.p.k.).

Zasądzenie odszkodowania i zadośćuczynienia nie następuje z urzędu, lecz wyłącznie na żądanie uprawnionego podmiotu. Obowiązuje tutaj z mocy szczególnego przepisu termin przedawnienia, którego upływu sąd nie może uwzględnić z urzędu - lecz jedynie na zarzut prokuratora (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14 stycznia 2004 r., III KK 202/03, Prok. i Pr. 2004, nr 9, poz. 10; T. Grzegorczyk, J. Tylman, Polskie postępowanie karne, wyd. 8, Warszawa 2011, s. 1014-1015; T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, wyd. 5, Warszawa 2008, s. 1165-1183). Podobnie jak przy żądaniu odszkodowania za niesłuszne skazanie (zgodnie z przepisem art. 555 k.p.k. - różne jednak są zdarzenia procesowego powodujące rozpoczęcie biegu tego terminu) roszczenie przedawnia się po upływie roku od daty uprawomocnienia się orzeczenia kończącego postępowanie w sprawie. Oczywiście głównym podmiotem uprawnionym do żądania odszkodowania jest wnioskodawca (tj. osoba, która była tymczasowo aresztowana). W przypadku zaś jego śmierci, prawo to przysługuje temu, kto wskutek wykonania kary utracił (zob. art. 556 § 1 k.p.k.):

1) należne mu od uprawnionego z mocy ustawy utrzymanie; oraz

2) stale dostarczane mu przez zmarłego utrzymanie, jeżeli względy słuszności przemawiają za przyznaniem odszkodowania. W tym ostatnim przypadku żądanie odszkodowania należy zgłosić w terminie podstawowym (ww.) lub w ciągu roku od śmierci wnioskodawcy (art. 556 § 2 k.p.k.). Oczywiście żądający odszkodowania może ustanowić pełnomocnika, a upoważnienie do obrony udzielone obrońcy w sprawie zachowuje moc jako upoważnienie do działania w charakterze pełnomocnika (art. 556 § 3-4 k.p.k.). Zob. S. Steinborn, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Lex 2014.

Wnioskodawca zgłasza żądanie odszkodowania w formie pisma procesowego (w praktyce oznaczanego jako wniosek). Musi on spełniać ogólne warunki pisma procesowego określone w art. 119 § 1 k.p.k., a gdy nie odpowiada tym warunkom formalnym, należy wnioskodawcę wezwać do usunięcia występującego braku w trybie określonym w art. 120 § 1 k.p.k., ze skutkami procesowymi określonymi w art. 120 § 2 k.p.k. (jednak ze złożeniem takiego wniosku nie wiąże się obowiązek uiszczenia opłaty). Jak się zasadnie wskazuje w literaturze wymogi formalne wniosku dotyczące przedmiotu roszczenia nie powinny być zbyt rygorystycznie egzekwowane zwłaszcza, gdy został on sporządzony osobiście przez wnioskodawcę. Wystarczy w tym wypadku, jeżeli wskaże on sprawę, w której nastąpiło niesłuszne, w jego ocenie, tymczasowe aresztowanie oraz wyrazi samo żądanie odszkodowania, nawet bez precyzowania jego wysokości i bez oddzielnego określenia zadośćuczynienia. Sformułowanie żądania z podziałem na odszkodowanie i zadośćuczynienie oraz określenie wysokości roszczeń może nastąpić w dalszym toku postępowania, na rozprawie. Zob. S. Steinborn, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Lex 2014.