Grzegorczyk Tomasz, Żądanie odszkodowania i zadośćuczynienia za niesłuszne wykonanie środka przymusu określonego w dziale VI k.p.k.

Żądanie odszkodowania i zadośćuczynienia za niesłuszne wykonanie środka przymusu określonego w dziale VI k.p.k.

Prawomocne zakończenie sądowego postępowania karnego nie oznacza, że do kwestii wynikających z tego postępowania, nie będzie można już nigdy powrócić. Przykładem tego są nadzwyczajne środki zaskarżenia oraz postępowania z Działu XII kodeksu postępowania karnego (art. 549-577 k.p.k.). Oczywiście są to wyjątkowe sytuacje uzasadnione określoną prawną koniecznością, taką jak: konsekwencja korekty orzeczenia dokonanej w trybie nadzwyczajnych środków zaskarżenia, która może uzasadniać potrzebę innych rozstrzygnięć, których wspomniana korekta nie obejmuje (tj. odszkodowanie i zadośćuczynienie za niesłuszne skazanie - zob. Rozdział 58 kodeksu postępowania karnego); poza tym mogą to być względy humanitarne (tj. postępowanie ułaskawieniowe - zob. Rozdział 59 kodeksu postępowania karnego oraz postępowanie w sprawie orzekania kary łącznej - zob. Rozdział 60 kodeksu postępowania karnego); ponadto może też to wynikać z tzw. konstrukcji prawno-materialnej orzeczenia sądu, jeżeli zakłada możliwość powrotu do postępowania z uwagi na wymogi prawa karnego materialnego (tj. podjęcie postępowania warunkowo umorzonego - zob. Rozdział 57 kodeksu postępowania karnego). Jednakże nie chodzi tutaj o kontrolę prawomocnego orzeczenia oraz jego modyfikację - tak jak przy środkach nadzwyczajnych - chodzi jedynie o rozstrzygnięcie kwestii dodatkowych i to bez wnikania w merytoryczne aspekty tych orzeczeń; kwestii, które wymagają określonego procedowania także z uwagi na inne przepisy. Zob. T. Grzegorczyk, J. Tylman, Polskie postępowanie karne, wyd. 8, Warszawa 2011, s. 996-997.

W każdym systemie prawnym mogą powstać sytuacje skutkujące wydaniem błędnych decyzji/orzeczeń przez organy procesowe. Poza instrumentami prawnymi służącymi do ich korygowania, muszą być też przewidziane instrumenty procesowe służące zadośćuczynieniu osobom, wobec których takie błędne decyzje wydano. Idea taka ma też - co oczywiste - także odzwierciedlenie w prawie międzynarodowym i konstytucyjnym; z tym że, jeżeli chodzi o regulację kodeksu postępowania karnego jest to roszczenie o charakterze cywilnym, ale dochodzone w trybie procesu karnego (por. T. Grzegorczyk, J. Tylman, Polskie postępowanie karne, wyd. 8, Warszawa 2011, s. 1003; T. Grzegorczyk: Kodeks postępowania karnego - komentarz, wyd. 5, Warszawa 2008, s. 1165-1183).

Odszkodowanie i zadośćuczynienie za niesłuszne skazanie oraz niesłuszne stosowanie środków przymusu jest regulowane w Rozdziale 58 kodeksu postępowania karnego (do 1 lipca 2015 roku rozdział ten nosił nazwę "Odszkodowanie za niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie"). Chodzi tutaj o poszerzenie restytucji (ochrony) osób uprawnionych poprzez prawo dochodzenia odszkodowania (tj. naprawienie szkody) oraz zadośćuczynienie za doznaną krzywdę. Służą one za:

1) wykonanie względem niego w całości lub w części kary lub środka, których nie powinien był ponieść (czyli niesłuszne skazanie);

2) niesłuszne zastosowanie środka zabezpieczającego; oraz

3) wykonywanie wobec niego środka przymusu określonego w dziale VI kodeksu postępowania karnego (w więc każdego środka przymusu procesowego, nie tylko środka zapobiegawczego). W tych sprawach przepisy kodeksu postępowania cywilnego stosuje się tylko w kwestiach nieuregulowanych w Rozdziale 58 kodeksu postępowania karnego (zob. art. 558 k.p.k.). Zob. S. Steinborn, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Lex 2014.

Podstawę do odszkodowania i zadośćuczynienia stanowi (po 1 lipca 2015 roku) niesłuszne wykonanie środka przymusu określonego w Dziale VI. kodeksu postępowania karnego. Chodzi więc tutaj o wszystkie tzw. środki przymusu procesowe (tzn. kodeksowe), ale te z ww. Działu k.p.k. są to:

1) zatrzymanie;

2) środki zapobiegawcze (nieizolacyjne oraz tymczasowe aresztowanie);

3) środki pozostałe (art. 278-295 k.p.k.).

Jeżeli chodzi o podstawę żądania odszkodowania i zadośćuczynienia w takich przypadkach to jest ona trojaka:

Po pierwsze, zgodnie ze znowelizowanym przepisem art. 552 § 1 k.p.k. oskarżonemu, który w wyniku kasacji lub wznowienia postępowania został uniewinniony lub wobec którego orzeczono łagodniejszą karę lub środek karny albo środek związany z poddaniem sprawcy próbie, przysługuje od Skarbu Państwa odszkodowanie za poniesioną szkodę oraz zadośćuczynienie za doznaną krzywdę, wynikłe z wykonania względem niego w całości lub w części kary lub środka, których nie powinien był ponieść, oraz wykonywania wobec niego środka przymusu określonego w dziale VI k.p.k. Ponadto w razie ponownego skazania oskarżonego odszkodowanie i zadośćuczynienie przysługuje za niezasadne wykonywanie środków przymusu w zakresie, w jakim nie zostały zaliczone na poczet orzeczonych kar lub środków.

Po wtóre, wchodzi w grę przepis art. 552a k.p.k. zgodnie z którym odszkodowanie przysługuje:

1) w razie uniewinnienia oskarżonego lub umorzenia wobec niego postępowania w wypadkach innych niż określone powyżej (tj. w art. 552 k.p.k.) oskarżonemu przysługuje od Skarbu Państwa odszkodowanie za poniesioną szkodę i zadośćuczynienie za doznaną krzywdę, wynikłe z wykonywania wobec niego w tym postępowaniu środków przymusu z Działu VI k.p.k.; oraz 2) w razie skazania oskarżonego lub orzeczenia o warunkowym umorzeniu postępowania z tytułu niezasadnego wykonywania środków zapobiegawczych lub zabezpieczenia majątkowego w zakresie, w jakim z uwagi na rodzaj i rozmiar orzeczonych kar lub środków karnych nie można było zaliczyć na ich poczet okresów wykonywania odpowiednich środków zapobiegawczych podlegających takiemu zaliczeniu lub w pełni wykorzystać zastosowanego zabezpieczenia majątkowego.

Po trzecie, prawo do odszkodowania i zadośćuczynienia przysługuje również osobie innej niż oskarżony w razie niewątpliwie niesłusznego zatrzymania w związku z postępowaniem karnym (art. 552b k.p.k.).

Przykładowo w przypadku zatrzymania podstawa odszkodowawcza powstaje w sytuacji, gdy do zatrzymania osoby (tzn. osoby podejrzanej, podejrzanego lub oskarżonego) doszło przy braku przesłanek wskazanych w art. 244 § 1 k.p.k. oraz gdy te przesłanki (a więc podstawy zatrzymania) ustały w trakcie zatrzymania, a ono dalej trwało lub też zatrzymanie przedłużono poza dopuszczalny ustawą czas (warto podkreślić w tym miejscu, że w Polsce jest to czas/okres 48 godzin plus 24 godziny - a więc czas zatrzymania w prawie polskim to 72 godziny, a nie poprzednio stosowane w państwie niedemokratycznym 48 godzin); podobnie w sytuacji, gdy zastosowano zatrzymanie po uprzednim zwolnieniu - na podstawie tych samych faktów i dowodów (zob. art. 248 § 1-3 k.p.k.; T. Grzegorczyk, J. Tylman, Polskie postępowanie karne, wyd. 8, Warszawa 2011, s. 1007). Należy też wskazać, że zgodnie z uchwałą Sądu Najwyższego z dnia 23 maja 2006 r., I KZP 5/06; OSNKW 2006, nr 6, poz. 55, przy ocenie kwestii niewątpliwie niesłusznego zatrzymania sąd powinien mieć na uwadze, czy zastosowanie tego środka przymusu procesowego nastąpiło z obrazą przepisów Rozdziału 27 kodeksu postępowania karnego, a tym samym, czy spowodował on dolegliwość, jakiej osoba zatrzymana nie powinna była doznać, analizując to zagadnienie w aspekcie całokształtu okoliczności zaistniałych w sprawie, w której doszło do zatrzymania, a znanych w dacie orzekania w przedmiocie odszkodowania i zadośćuczynienia, w tym także z uwzględnieniem prawomocnego orzeczenia kończącego postępowanie w sprawie, w której nastąpiło zatrzymanie, jeżeli już zapadło (ale - co potwierdził Sąd Najwyższy - roczny [aktualnie 3-letni] termin przedawnienia roszczeń z tytułu niewątpliwie niesłusznego zatrzymania biegnie zawsze od daty zwolnienia zatrzymanego). Podstawą dochodzenia roszczeń może być ponadto postanowienie sądu wydane wskutek zażalenia na zatrzymanie (zob. art. 246 § 3 k.p.k.), chociaż - co oczywiste - złożenie wskazanego zażalenia nie jest warunkiem do występowania z samym roszczeniem. Istotnym jest także i to, że w przypadku przekształcenia zatrzymania w tymczasowe aresztowanie - odszkodowanie winno być dochodzone za cały czas pozbawienia wolności, a więc za niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie (zob. T. Grzegorczyk, J. Tylman, Polskie postępowanie karne, wyd. 8, Warszawa 2011, s. 1007-1008). Należy też przypomnieć tezę postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 7 lutego 2007 r., V KK 61/06; OSNKW 2007, nr 3, poz. 28, zgodnie z którą na podstawie art. 552 § 4 k.p.k. rekompensowane mogą być jedynie szkoda i krzywda, będące bezpośrednim następstwem niesłuszności zastosowanego środka przymusu. Jeżeli natomiast w wyniku sposobu wykonania środka przymusu doszło do dalszych szkód, w szczególności takich, które powodują, że aresztowany czy zatrzymany utracił całkowicie lub częściowo zdolność do pracy zarobkowej, albo jeżeli zwiększyły się jego potrzeby lub zmniejszyły widoki powodzenia na przyszłość, nic nie stoi na przeszkodzie dochodzeniu od Skarbu Państwa renty (art. 444 § 2 k.c.), także w postaci skapitalizowanej (art. 447 k.c.), na drodze procesu cywilnego.

Należy też wskazać, że podobnie jak przy odszkodowaniu za niesłuszne skazanie i tymczasowe aresztowanie, czy (po 1 lipca 2015 roku) w ogóle niesłuszne zastosowanie środka przymusu, zgodnie z art. 553 § 1 k.p.k. roszczenie o odszkodowanie lub zadośćuczynienie nie przysługuje temu, kto w zamiarze wprowadzenia w błąd organu ścigania lub sądu złożył fałszywe zawiadomienie o przestępstwie lub fałszywe wyjaśnienia i spowodował tym niekorzystne dla siebie orzeczenie w przedmiocie skazania, warunkowego umorzenia postępowania, zastosowania środka zabezpieczającego albo wykonania środka przymusu. Obostrzenie to jednak nie obowiązuje wobec osób, które: 1) bezprawnie utrudniały postępowanie; 2) stwierdzono niepoczytalność sprawcy i umorzono postępowanie wobec którego zastosowano środek zapobiegawczy na podstawie art. 258 § 3 k.p.k.; 3) przed wystąpieniem z roszczeniem okres wykonywania środków przymusu, których dotyczy wniosek o odszkodowanie, został zaliczony oskarżonemu na poczet kar, środków karnych lub środków zabezpieczających w innym postępowaniu (co jednak nie wyklucza dochodzenia roszczeń o zadośćuczynienie z powodu ich wykonania).

Tradycyjnie powyższych reguł nie stosuje się do osób składających oświadczenie w warunkach określonych w art. 171 § 4, 5 i 7 k.p.k. (tj. niedozwolone metody przesłuchania) jak również, gdy szkoda lub krzywda powstała na skutek przekroczenia uprawnień lub niedopełnienia obowiązku przez funkcjonariusza państwowego; z kolei w przypadku przyczynienia się przez oskarżonego do niewątpliwie niesłusznego zatrzymania - przepis art. 362 k.c. stosuje się odpowiednio (zob. art. 553 § 5-6 k.p.k.).

Zasądzenie odszkodowania i zadośćuczynienia nie następuje z urzędu, lecz wyłącznie na żądanie uprawnionego podmiotu. Obowiązuje tutaj z mocy szczególnego przepisu termin przedawnienia, którego upływu sąd jednak nie może uwzględnić z urzędu, lecz jedynie na zarzut prokuratora (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14 stycznia 2004 r., III KK 202/03, Prok. i Pr. 2004, nr 9, poz. 10; T. Grzegorczyk, J. Tylman, Polskie postępowanie karne, wyd. 8, Warszawa 2011, s. 1014-1015; T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, wyd. 5, Warszawa 2008, s. 1165-1183).

Podobnie jak przy żądaniu odszkodowania za niesłuszne skazanie (zgodnie ze znowelizowanym przepisem art. 555 k.p.k. - różne jednak są zdarzenia procesowego powodujące rozpoczęcie biegu tego terminu) roszczenie przedawnia się po upływie trzech lat od zwolnienia zatrzymanego.

Oczywiście głównym podmiotem uprawnionym do żądania odszkodowania jest podejrzany (osoba podejrzana lub nawet oskarżony, wobec którego nie stosowano tymczasowego aresztowania). W przypadku zaś jego śmierci, prawo to przysługuje temu, kto wskutek wykonania kary utracił (zob. art. 556 § 1 k.p.k.): 1) należne mu od uprawnionego z mocy ustawy utrzymanie; oraz 2) stale dostarczane mu przez zmarłego utrzymanie, jeżeli względy słuszności przemawiają za przyznaniem odszkodowania. W tym ostatnim przypadku żądanie odszkodowania należy zgłosić w terminie podstawowym (ww.) lub w ciągu roku od śmierci oskarżonego (art. 556 § 2 k.p.k.). Oczywiście żądający odszkodowania może ustanowić pełnomocnika, a upoważnienie do obrony udzielone obrońcy w sprawie zachowuje moc jako upoważnienie do działania w charakterze pełnomocnika (art. 556 § 3-4 k.p.k.).

Oskarżony (tzn. wnioskodawca) zgłasza żądanie odszkodowania w formie pisma procesowego (w praktyce oznaczanego jako wniosek). Musi on spełniać ogólne warunki pisma procesowego określone w art. 119 § 1 k.p.k., a gdy nie odpowiada tym warunkom formalnym, należy wnioskodawcę wezwać do usunięcia występującego braku w trybie określonym w art. 120 § 1 k.p.k., ze skutkami procesowymi określonymi w art. 120 § 2 k.p.k. (jednak ze złożeniem takiego wniosku nie wiąże się obowiązek uiszczenia opłaty).

W literaturze wskazuje się, że ponieważ żądanie odszkodowania lub zadośćuczynienia jest skierowane przeciwko Skarbowi Państwa, co oznacza, ze w istocie jest pozwem w rozumieniu przepisów Kodeksu postępowania cywilnego, dlatego wniosek (zdaniem Autora) powinien dodatkowo spełniać wymagania pozwu określone w art. 187 k.p.c. w zw. z art. 558 k.p.k. (zob. D. Świecki, Czynności procesowe obrońcy i pełnomocnika w sprawach karnych, Warszawa, 2015, s. 570).

Nie jest to jednak stanowisko prawidłowe, bowiem zgodnie z przepisem art. 558 k.p.k. w sprawach o odszkodowanie i zadośćuczynienie za niesłuszne skazanie i niesłuszne stosowanie środków przymusu przepisy kodeksu postępowania cywilnego stosuje się tylko w kwestiach nieuregulowanych "w niniejszym kodeksie" (a nie "niniejszym rozdziale"). Co oznacza, że jak już powiedziano wchodzą w grę przepisy art. 119 k.p.k., a nie rozbudowane przepisy dotyczące pozwu. Jest to uzasadnione dwoma zasadniczymi argumentami: po pierwsze - procedura karna samodzielnie reguluje warunki formalne każdego pisma procesowego (tym bardziej po uchyleniu z dniem 1 lipca 2015 roku Rozdziału 7. k.p.k. dot. powództwa cywilnego); oraz po wtóre - procedura karna w odróżnieniu od procedury cywilnej jest w pełni (niemal) odformalizowana; inny jest bowiem przedmiot tych obu postępowań (inne jest ich też ratio legis).

Dlatego zasadnie wskazuje w literaturze, że wymogi formalne wniosku dotyczące przedmiotu roszczenia nie powinny być zbyt rygorystycznie egzekwowane zwłaszcza, gdy został on sporządzony osobiście przez oskarżonego. Wystarczy w tym wypadku, jeżeli wskaże on sprawę, w której nastąpiło niesłuszne, w jego ocenie, skazanie albo zastosowanie środka zabezpieczającego oraz wyrazi samo żądanie odszkodowania, nawet bez precyzowania jego wysokości i bez oddzielnego określenia zadośćuczynienia. Sformułowanie żądania z podziałem na odszkodowanie i zadośćuczynienie oraz określenie wysokości roszczeń może nastąpić w dalszym toku postępowania, na rozprawie. Zob. S. Steinborn, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Lex 2014.

Do wniosku odszkodowawczego należy również dołączyć jego odpisy (choć nie będzie to brak formalny), które zgodnie z art. 554 § 3 k.p.k. zostaną następnie doręczone prokuratorowi i organowi uprawnionemu do reprezentowania Skarbu Państwa.