Grzegorczyk Tomasz, Wznowienie postępowania na podstawie orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego (propter decreta)

Wznowienie postępowania na podstawie orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego (propter decreta)

Wznowienie na podstawie art. 540 § 2 k.p.k. ma miejsce, jeżeli Trybunał Konstytucyjny orzekł o niezgodności z Konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub z ustawą przepisu prawnego, na podstawie którego zostało wydane orzeczenie. Wznowienie następuje wyłącznie na korzyść strony.

Podstawą wznowienia postępowania w oparciu o treść art. 540 § 2 k.p.k. może być wyłącznie takie orzeczenie TK, w ramach którego stwierdzona zostanie niezgodność z Konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub z ustawą przepisu prawnego, na podstawie którego zostało wydane orzeczenie. Wznowienie następuje na korzyść strony i nie może nastąpić na niekorzyść oskarżonego. Dla wznowienia postępowania nie ma znaczenia, czy orzeczenie TK odnosi się do przepisu prawa materialnego, czy też procesowego. Niekonstytucyjność przepisu może dotyczyć także trybu uchwalania tego przepisu, czyli procesu legislacyjnego. Przesłanki wznowienia postępowania nie występują jednak w przypadku stwierdzenia niekonstytucyjności normy o charakterze ustrojowej, regulującej funkcjonowanie sądownictwa. Wznowienie postępowania staje się dopuszczalne z chwilą ogłoszenia, tj. opublikowania wyroku TK. Przesłanką wznowienia postępowania nie jest zmiana normatywna, tylko orzeczenie o niezgodności z Konstytucją. Dla wznowienia postępowania nie jest konieczna utrata mocy przez zakwestionowany przepis, liczy się fakt niekonstytucyjności przepisu stanowiącego podstawę wydania orzeczenia. Dlatego też posłużenie się przez TK klauzulą odroczenia utraty mocy obowiązującej niekonstytucyjnego przepisu nie stanowi przeszkody do wznowienia postępowania. Orzeczenie o niekonstytucyjności wydane przez TK ma skutek erga omnes, tj. wobec wszystkich, w związku z powyższym z wnioskiem o wznowienie postępowania może wystąpić każdy podmiot, nie tylko ten, który zainicjował postępowanie przed TK.

Wątpliwości związane ze wznowieniem postępowania uaktualniają się w razie wydania przez TK tzw. wyroku interpretacyjnego, czyli uznającego daną normę za zgodną z Konstytucją RP, pod warunkiem określonego jej rozumienia. Wyrok interpretacyjny nie pociąga za sobą zmiany tekstu aktu normatywnego. Izba Cywilna SN uważa, że orzeczenie TK stwierdzające w sentencji niezgodność z Konstytucją określonej wykładni aktu normatywnego, które nie powoduje utraty mocy obowiązującej przepisu, nie stanowi podstawy do wznowienia postępowania przewidzianej w art. 401¹ k.p.c. (uchwała SN z dnia 17 grudnia 2009 r., III PZP 2/09, OSP 2010, z. 10, poz. 103). Poglądowi temu SN w Izbie Cywilnej nadał moc zasady prawnej, co oznacza związanie nią wszystkich sądów. W doktrynie procesu karnego, wyrażono jednak zapatrywanie, że składy Sądu Najwyższego orzekające w przedmiocie wznowienia postępowania karnego na podstawie art. 540 § 2 k.p.k. nie są związane tą uchwałą, bowiem jej teza odnosi się wyłącznie do instytucji procesowej przewidzianej w k.p.c.(M. Wąsek-Wiaderek, Samodzielność jurysdykcyjna sądu karnego wobec kompetencji Trybunału Konstytucyjnego i Trybunałów Europejskich, Lublin 2012, s. 177). Jest to trafna uwaga, teza zasady prawnej wyrażona przez SN odnosi się wyłącznie do wznowienia postępowania na gruncie postępowania cywilnego, dlatego też sąd orzekający o wznowieniu w oparciu o art. 540 § 2 k.p.k. nie jest nią związany. Za taką interpretacją przemawia fakt, że z uwagi na zasadę samodzielności jurysdykcyjnej sądu trzeba przyjmować wąskie rozumienie związania zasadą prawną (art. 61 § 6 i art. 62 § 1 ustawy o SN). Należy opowiedzieć się za dopuszczalnością wznowienia postępowania w oparciu o wyrok interpretacyjny (M. Wąsek-Wiaderek, op. cit., s. 177–178; A. Bojańczyk, Wznowienie postępowania karnego na podstawie orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego eliminującego przepis prawa procesowego z porządku prawnego, CzPKiNP 2010, nr 1, s. 207). Przede wszystkim, wyrok interpretacyjny ma charakter warunkowy - w tym sensie TK przyjmuje zgodność normy prawnej z Konstytucją RP pod warunkiem, że będzie rozumiana w określony sposób (tzw. pozytywny wyrok interpretacyjny) lub też wydaje tzw. negatywny wyrok interpretacyjny, w którym wskazuje, iż dany przepis prawa jest niezgodny z Konstytucją, gdy jest interpretowany w określony sposób. Z analizy treści art. 190 ust. 4 Konstytucji RP wynika, że wznowienie postępowania wchodzi w rachubę tylko i wyłącznie w razie orzeczenia o niezgodności z ustawą zasadniczą. Wobec tego wyroki interpretacyjne o charakterze pozytywnym nie mogą stanowić podstawy wznowienia postępowania, nawet wtedy, gdy podstawą orzeczenia w konkretnej sprawie było inne rozumienie tego przepisu niż uznane za zgodne z Konstytucją RP. (B. Nita, Wpływ Trybunału Konstytucyjnego na prawomocnie zakończone postępowanie karne, Palestra 1999, nr 12; Palestra 2000, nr 1, s. 60; B. Nita, Skarga konstytucyjna jako środek prawny umożliwiający korektę prawomocnego orzeczenia wydanego w postępowaniu karnym sądowego [w:] Środki zaskarżenia w procesie karnym. Księga pamiątkowa ku czci Profesora Zbigniewa Dody, pod redakcją Andrzeja Gaberle i Stanisława Waltosia, Zakamycze 2000, s. 445). Przyjęcie za podstawę wznowienia pozytywnego wyroku interpretacyjnego dokonanego przez TK oznaczałoby związanie sądów tą interpretacją, co w świetle zasady samodzielnej jurysdykcji sądów karnych (art. 8 § 1 k.p.k.) jest niedopuszczalne. Natomiast w przypadku tzw. negatywnych wyroków interpretacyjnych układ jest inny. Przede wszystkim TK tym wyrokiem dokonuje „usunięcia” z przepisu prawego jego określonej treści normatywnej, jako niezgodnej z ustawą zasadniczą. W efekcie - niezależnie od tego, czy ustawodawca dokona zmiany przepisu prawa - negatywny wyrok interpretacyjny dokonuje zmiany zawartości normatywnej treści normy, która daje podstawę do restytucji konstytucyjności przez wznowienie postępowania, w którym wydano prawomocne orzeczenie w oparciu o niekonstytucyjną normę prawną. Dodatkowym argumentem przemawiającym za dopuszczalnością wznowienia w oparciu o negatywny wyrok interpretacyjny jest to, że treść art. 540 § 2 k.p.k. oraz art. 190 ust. 4 Konstytucji RP, jako warunek wznowienia postępowania nie zakładają konieczności zmiany lub utraty mocy obowiązującej przepisu prawa, do którego odnosi się wyrok interpretacyjny.

Wniosek o wznowienie postępowania powinien wskazywać rozstrzygnięcie TK, a nadto odpowiadać warunkom pisma procesowego, odnosić się do orzeczenia kończącego postępowanie sądowe i prawomocnego, realizować tzw. przymus obrończo – pełnomocniczy , gdy wniosek pochodzi o podmiotu innego niż prokurator, być wniesionym przez podmiot legitymowany, który powinien mieć tzw. gravamen.