Czerwińska Dorota, Wyznaczenie obrońcy z urzędu (obrona ubogiego podejrzanego) w postępowaniu przygotowawczym

Wyznaczenie obrońcy z urzędu (obrona ubogiego podejrzanego) w postępowaniu przygotowawczym

Zasada prawa do obrony stanowi prawnie zdefiniowaną zasadę wyrażoną w art. 6 k.p.k., który stanowi, iż oskarżonemu przysługuje prawo do obrony w tym prawo do korzystania z pomocy obrońcy, o czym należy go pouczyć. Zasada ta została ujęta także w art. 42 ust. 2 Konstytucji RP i przewiduje ją także art. 6 ust. 3 lit. c Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i Podstawowych Wolności.

Doktryna procesu karnego wyróżnia dwa rodzaje prawa do obrony:

1. prawo do obrony w znaczeniu materialnym - polegające na podejmowaniu wszelkich działań mających na celu poprawę sytuacji oskarżonego (m.in. składanie wniosków dowodowych czy składanie środków odwoławczych w toku postępowania),

2. prawo do obrony w znaczeniu formalnym - polegające na możliwości skorzystania z obrońcy przez oskarżonego (w znaczeniu szerokim, a więc także podejrzanego).

W dalszej kolejności w ramach obrony formalnej wyróżnić można:

1. obronę fakultatywną (z wyboru) - gdy oskarżony sam podejmuje decyzję o ustanowieniu obrońcy - zob. Ustanowienie obrońcy (obrona fakultatywna),

2. obronę obligatoryjną - gdy ustawodawca nakłada obowiązek posiadania przez oskarżonego obrońcy dając mu do wyboru, czy uczyni to osobiście (obrona z wyboru), czy nastąpi to w wyniku wyznaczenia obrońcy (obrona z urzędu) - zob. Wyznaczenie obrońcy z urzędu (obrona obligatoryjna) w postępowaniu przygotowawczym oraz Wyznaczenie obrońcy z urzędu (obrona obligatoryjna) w postępowaniu sądowym,

3. obronę z urzędu – w postępowaniu przygotowawczym, gdy podejrzany wykaże w sposób należyty, iż nie jest w stanie ponieść kosztów obrony bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i swojej rodziny (obrona ubogiego podejrzanego) oraz w postępowaniu sądowym, na wniosek oskarżonego, bez konieczności wykazywania swojej sytuacji finansowej - zob. Wyznaczenie obrońcy z urzędu (obrona ubogiego oskarżonego) w postępowaniu sądowym.

Warto pamiętać, iż w okresie pomiędzy 1 lipca 2015 r. a 14 kwietnia 2016 r., w związku z wprowadzeniem nowelizacją instytucji obrony z urzędu na wniosek oskarżonego (art. 80a k.p.k.), w toku postępowania sądowego oskarżonemu wyznaczano obrońcę z urzędu bez konieczności wykazywania, że nie jest on w stanie ponieść kosztów obrony bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny. Wystarczające dla uzyskania obrońcy z urzędu było samo złożenie wniosku przez oskarżonego. W chwili obecnej po wejściu w życie nowelizacji k.p.k. z dnia 11 marca 2016 r. wrócono do uprzedniego stanu rzeczy.

Więcej na temat zasady prawa do obrony zob. P. Wiliński, Zasada prawa do obrony [w:] P. Wiliński (red.), Zasady procesu karnego. System Prawa Karnego Procesowego, t. III, cz. 2, Warszawa 2014, s. 1471–1563.

Jeżeli w postępowaniu przygotowawczym nie zachodzi żadna z przesłanek obrony obligatoryjnej (zob. art. 79 § 1 i 2 oraz 80 k.p.k.), podejrzany nie jest w stanie ponieść kosztów obrony z wyboru, a chciałby być reprezentowany przez obrońcę w postępowaniu - może żądać, aby wyznaczono mu obrońcę z urzędu.

Jedynym warunkiem ustanowienia obrońcy w takiej sytuacji, jest wykazanie przez podejrzanego, iż jego stan materialny nie pozwala mu na poniesienie kosztów obrony bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i swojej rodziny.

Ustawa przewiduje obowiązek pouczenia podejrzanego o możliwości złożenia wniosku o wyznaczenie obrońcy z urzędu jeszcze przed jego pierwszym przesłuchaniem (art. 300 § 1 k.p.k.).

Złożenie wniosku o wyznaczenie obrońcy z urzędu przez podejrzanego może nastąpić zarówno w formie pisemnej (pismo skierowane do organu prowadzącego postępowanie przygotowawcze), jak i ustnej (do protokołu przesłuchania w charakterze podejrzanego). O prawie tym należy podejrzanego pouczyć (art. 300 § 1 k.p.k.).

Od podejrzanego nie wymaga się udokumentowania jego sytuacji majątkowej, a tylko „należytego wykazania”, że nie może ponieść kosztów obrony, a za wystarczające uznaje się przedłożenie oświadczenia przez podejrzanego o jego stanie majątkowym (zob. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 25 listopada 2010 r., V KZ 70/10, Biul. PK 2010, nr 9, poz. 32).

Nic nie stoi na przeszkodzie, aby w swoim wniosku pokrzywdzony wskazał potencjalnego kandydata na obrońcę, jednakże organ podejmujący decyzję w tym zakresie nie będzie tym wskazaniem związany.