Czerwińska Dorota, Wyznaczenie obrońcy z urzędu (obrona obligatoryjna) w postępowaniu sądowym

Wyznaczenie obrońcy z urzędu (obrona obligatoryjna) w postępowaniu sądowym

Zasada prawa do obrony stanowi prawnie zdefiniowaną zasadę wyrażoną w art. 6 k.p.k., który stanowi, iż oskarżonemu przysługuje prawo do obrony w tym prawo do korzystania z pomocy obrońcy, o czym należy go pouczyć. Zasada ta została ujęta także w art. 42 ust. 2 Konstytucji RP i przewiduje ją także art. 6 ust. 3 lit. c Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i Podstawowych Wolności.

Doktryna procesu karnego wyróżnia dwa rodzaje prawa do obrony:

1. prawo do obrony w znaczeniu materialnym - polegające na podejmowaniu wszelkich działań mających na celu poprawę sytuacji oskarżonego (m.in. składanie wniosków dowodowych czy składanie środków odwoławczych w toku postępowania),

2. prawo do obrony w znaczeniu formalnym - polegające na możliwości skorzystania z obrońcy przez oskarżonego (w znaczeniu szerokim, a więc także podejrzanego).

W dalszej kolejności w ramach obrony formalnej wyróżnić można:

1. obronę fakultatywną (z wyboru) – gdy oskarżony sam podejmuje decyzję o ustanowieniu obrońcy - zob. Ustanowienie obrońcy (obrona fakultatywna)

2. obronę obligatoryjną – gdy ustawodawca nakłada obowiązek posiadania przez oskarżonego obrońcy dając mu do wyboru czy uczyni to osobiście (obrona z wyboru) czy nastąpi to w wyniku wyznaczenia obrońcy (obrona z urzędu) – zob. Wyznaczenie obrońcy z urzędu (obrona obligatoryjna) w postępowaniu przygotowawczym,

3. obronę z urzędu – gdy oskarżony wykaże w sposób należyty, iż nie jest w stanie ponieść kosztów obrony bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i swojej rodziny (obrona ubogiego oskarżonego) - zob. Wyznaczenie obrońcy z urzędu (obrona ubogiego oskarżonego) w postępowaniu przygotowawczym oraz Wyznaczenie obrońcy z urzędu (obrona ubogiego oskarżonego) w postępowaniu sądowym.

Warto pamiętać, iż w okresie pomiędzy 1 lipca 2015 r. a 14 kwietnia 2016 r., w związku z wprowadzeniem nowelizacją instytucji obrony z urzędu na wniosek oskarżonego (art. 80a k.p.k.), w toku postępowania sądowego oskarżonemu wyznaczano obrońcę z urzędu bez konieczności wykazywania, że nie jest on w stanie ponieść kosztów obrony bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny. Wystarczające dla uzyskania obrońcy z urzędu było samo złożenie wniosku przez oskarżonego. W chwili obecnej po wejściu w życie nowelizacji k.p.k. z dnia 11 marca 2016 r. wrócono do uprzedniego stanu rzeczy.

Więcej na temat zasady prawa do obrony zob. P. Wiliński, Zasada prawa do obrony [w:] P. Wiliński (red.), Zasady procesu karnego. System Prawa Karnego Procesowego, t. III, cz. 2, Warszawa 2014, s. 1471–1563.

Ustawa karnoprocesowa przewiduje szereg przesłanek uzasadniających obronę obligatoryjną. Instytucja obrony obligatoryjnej oznacza, iż ze względów wskazanych przez ustawodawcę konieczne jest reprezentowanie oskarżonego przez obrońcę. W przypadku wystąpienia przesłanki organ procesowy ma obowiązek podjąć kroki mające na celu zapewnienie obrońcy oskarżonemu, podczas gdy oskarżony nie ma prawa sprzeciwić się ustanowieniu mu obrońcy i jego udziałowi w postępowaniu. Nie może się również obrońcy zrzec. Przesłanki obrony obligatoryjnej wskazano enumeratywnie w art. 79 § 1 i 2 oraz art. 80 k.p.k., a są to:

1) oskarżony nie ukończył 18 lat;

2) oskarżony jest głuchy, niemy lub niewidomy;

3) zachodzi uzasadniona wątpliwość, czy jego zdolność rozpoznania znaczenia czynu lub kierowania swoim postępowaniem nie była w czasie popełnienia tego czynu wyłączona lub w znacznym stopniu ograniczona;

4) zachodzi uzasadniona wątpliwość, czy stan jego zdrowia psychicznego pozwala na udział w postępowaniu lub prowadzenie obrony w sposób samodzielny oraz rozsądny;

5) zachodzą inne okoliczności utrudniające obronę;

6) oskarżonemu zarzucono zbrodnię, a postępowanie toczy się przed sądem okręgowym.

Podkreślenia wymaga, iż wymienione przesłanki nie mają charakteru jednorodnego. O ile bowiem część z nich ma charakter obiektywny (nie ukończenie przez oskarżonego 18 lat oraz fakt, iż jest głuchy, niemy lub niewidomy), o tyle przekonanie o uzasadnionej wątpliwości co do poczytalności oskarżonego może zostać obalone przez opinię biegłych psychiatrów. Tak więc, jeżeli w toku postępowania karnego zachodzi uzasadniona wątpliwość co do poczytalności oskarżonego, organ procesowy jest zobowiązany do powołania biegłych psychiatrów celem wydania opinii o jego stanie zdrowia psychicznego (zob.: Powołanie biegłych do wydania opinii o stanie zdrowia psychicznego podejrzanego w postępowaniu sądowym).

Nowelizacja z dnia 27 września 2013 r. w istotny sposób przemodelowała przesłanki obrony obligatoryjnej m.in. podwyższając granicę wieku uzasadniającą obronę obligatoryjną, doprecyzowując przesłanki dotyczące stanu zdrowia psychicznego oskarżonego, które do tej pory zbiorczo objęte były stwierdzeniem, iż „zachodzi uzasadniona wątpliwość co do jego poczytalności” oraz rezygnując z obrony obligatoryjnej przed sądem okręgowym jako sądem pierwszej instancji, gdy oskarżony jest pozbawiony wolności (zob. R.A. Stefański, Obrona obligatoryjna po 1 lipca 2015 r. w: P. Wiliński (red.), Obrońca i pełnomocnik w procesie karnym po 1 lipca 2015 r. Przewodnik po zmianach, Warszawa 2015). Kolejna ustawa nowelizująca z 11 marca 2016 r. nie cofnęła wprowadzonych zmian.

Wskazać należy również, iż brak obrońcy w sytuacji, w której oskarżony w postępowaniu sądowym nie miał obrońcy, a zachodzi wypadek obrony obligatoryjnej (a także gdy obrońca nie brał udziału w czynnościach, w których jego udział był obowiązkowy) stanowi bezwzględną przyczynę odwoławczą i skutkuje uchyleniem zaskarżonego orzeczenia. W założeniu bowiem prawo do obrony zachowane jest wówczas, gdy w czasie przebiegu całej rozprawy obrońca oskarżonego ma pełną możliwość podejmowania w interesie oskarżonego wszystkich koniecznych i możliwych oświadczeń (zob. m.in. wyrok SA w Lublinie z dnia 28 kwietnia 2004 r., II Aka 71/04, OSA 2005, z. 8, poz. 52). Zwraca uwagę, że bezwzględna przyczyna odwoławcza odnosi się jedynie do sytuacji, gdy oskarżony nie miał obrońcy w postępowaniu sądowym natomiast jego brak w postępowaniu przygotowawczym nawet przy zaistnieniu przesłanek do obrony obligatoryjnej nie rodzi podobnych konsekwencji. Wydaje się, że tak przyjęta regulacja nie pozwala na wystarczającą ochronę oskarżonego na etapie postępowania przygotowawczego, które wszak jest kluczowe w polskim modelu postępowania karnego i nierzadko decydujące dla dalszych losów oskarżonego. Brak obrońcy, m.in. podczas pierwszego przesłuchania po przedstawieniu zarzutów, czy w związku z czynnościami podejmowanymi na tym etapie postępowania, może wpływać negatywnie na obronę w postępowaniu sądowym. Dlatego też należy postulować rozszerzenie regulacji przepisu art. 439 § 1 pkt 10 k.p.k. również na etap postępowania przygotowawczego.

Zob. więcej na temat obrony obligatoryjnej - R.A. Stefański, Obrona obligatoryjna w polskim procesie karnym, Warszawa 2012.

Obowiązek orzeczenia w przedmiocie wyznaczenia obrońcy z urzędu w wypadku zajścia przesłanki obligatoryjnej inicjowany jest co do zasady z urzędu. Natomiast nic nie stoi na przeszkodzie, aby oskarżony w trybie art. 9 § 2 k.p.k. (a także oskarżyciel publiczny) sam złożył wniosek w tym przedmiocie powołując się na przesłankę obrony obligatoryjnej. Wskazać należy, iż będzie to sytuacja stosunkowo rzadka.