Jasiński Wojciech, Wyłączenie sędziego z mocy prawa (iudex inhabilis) inicjowane z urzędu albo na wniosek strony - przed rozprawą

Wyłączenie sędziego z mocy prawa (iudex inhabilis) inicjowane z urzędu albo na wniosek strony - przed rozprawą

Instytucja wyłączenia sędziego (a także ławnika - art. 44 k.p.k.) jest podstawową gwarancją procesową uregulowanego w Konstytucji RP (art. 45 ust. 1) oraz aktach prawa międzynarodowego (w szczególności art. 6 § 1 Konwencji Europejskiej) prawa jednostki do bezstronnego sądu. Zarówno w doktrynie, jak i w orzecznictwie przyjmuje się, że na wymóg bezstronności sądu składają się dwa elementy. Pierwszy - subiektywny - zakłada, że członek składu orzekającego nie może być uprzedzony lub uprzednio nastawiony do stron postępowania oraz do samej sprawy. Drugi element - obiektywny - zakłada natomiast konieczność wyeliminowania wszystkich uzasadnionych wątpliwości co do bezstronności sądu (szerzej w kwestii obu aspektów bezstronności por. W. Jasiński, Bezstronność sądu i jej gwarancje w polskim procesie karnym, Warszawa 2009, s. 97–161).

Przepisy art. 40 § 1 i 3 k.p.k. zawierają katalog okoliczności, które skutkują wyłączeniem sędziego (ławnika) od udziału w sprawie z mocy prawa. Przepis art. 40 § 1 k.p.k. stanowi, że sędzia jest wyłączony od udziału w sprawie, jeżeli:

1) sprawa dotyczy tego sędziego bezpośrednio,

2) jest małżonkiem strony lub pokrzywdzonego albo ich obrońcy, pełnomocnika lub przedstawiciela ustawowego albo pozostaje we wspólnym pożyciu z jedną z tych osób,

3) jest krewnym lub powinowatym w linii prostej, a w linii bocznej aż do stopnia pomiędzy dziećmi rodzeństwa osób wymienionych w pkt 2 albo jest związany z jedną z tych osób węzłem przysposobienia, opieki lub kurateli,

4) był świadkiem czynu, o który sprawa się toczy, albo w tej samej sprawie był przesłuchany w charakterze świadka lub występował jako biegły,

5) brał udział w sprawie jako prokurator, obrońca, pełnomocnik, przedstawiciel ustawowy strony albo prowadził postępowanie przygotowawcze,

6) brał udział w wydaniu zaskarżonego orzeczenia lub wydał zaskarżone zarządzenie,

7) brał udział w wydaniu orzeczenia, które zostało uchylone,

8) brał udział w wydaniu orzeczenia, co do którego wniesiono sprzeciw,

9) prowadził mediację.

Natomiast art. 40 § 3 k.p.k. przewiduje, że sędzia, który brał udział w wydaniu orzeczenia objętego wnioskiem o wznowienie lub zaskarżonego w trybie kasacji, nie może orzekać co do tego wniosku lub tej kasacji.

Analiza przyczyn wyłączenia sędziego wskazuje, że o wyłączeniu z mocy prawa decydują trojakiego rodzaju czynniki:

– istnienie interesu prywatnego sędziego (np. jest on pokrzywdzonym w sprawie) lub interesu bliskiej mu osoby w określonym rozstrzygnięciu sprawy (przyczyny z art. 40 § 1 pkt 1, 2, 3 k.p.k.),

– kontakt sędziego z daną sprawą w innej roli niż organu orzekającego (przyczyny art. 40 § 1 pkt 4, 5, 10 k.p.k.),

– wydanie rozstrzygnięcia procesowego w sprawie (przyczyny z art. 40 § 1 pkt 6, 7, 9 k.p.k. oraz art. 40 § 3 k.p.k.).

Ustawodawca przyjmuje, że we wskazanych powyżej okolicznościach zachodzą uzasadnione wątpliwości co do bezstronności sędziego (ławnika) i z tego powodu, niezależnie od szczególnych okoliczności danej sprawy, kategorycznie wyklucza możliwość orzekania przez osobę, której te wątpliwości dotyczą. Powyższe odróżnia przyczyny wyłączenia wskazane w art. 40 § 1 i 3 k.p.k. od przyczyny uregulowanej w art. 41 § 1 k.p.k., która zakłada analizę szczególnych okoliczności danej sprawy. Słusznie jednak Sąd Najwyższy podkreśla, że powyższe nie oznacza, iż w każdym z wymienionych w art. 40 § 1 i 3 k.p.k. wypadków sędzia musi być stronniczy (por. uchwałę SN z dnia 26 kwietnia 2007 r., I KZP 9/07, OSNKW 2007, nr 5, poz. 39). Chodzi bowiem przede wszystkim o ochronę wizerunku wymiaru sprawiedliwości, który mógłby ucierpieć w wypadku dopuszczenia do orzekania sędziego (ławnika) podlegającego wyłączeniu.

Jeżeli sędzia (ławnik), który podlega wyłączeniu na podstawie art. 40 § 1 i 3 k.p.k. nie złoży stosownego oświadczenia, to możliwe jest na podstawie art. 42 § 1 k.p.k. zainicjowanie postępowania w przedmiocie stwierdzenia jego wyłączenia na wniosek strony (tak: R. Kmiecik, Tryb wyłączenia sędziego i prokuratora w kodeksie postępowania karnego, Prok. i Pr. 1999, nr 11–12, s. 23; R.A. Stefański, Postępowanie w przedmiocie wyłączenia sędziego w postępowaniu karnym [w:] I. Nowikowski (red.), Problemy stosowania prawa sądowego. Księga pamiątkowa ofiarowana profesorowi Edwardowi Skrętowiczowi, Lublin 2007, s. 434–437).

Strona może złożyć wniosek o wyłączenie na piśmie albo do protokołu rozprawy lub posiedzenia. Ustawa karnoprocesowa nie przewiduje dla stron żadnego terminu na zgłoszenie wniosku o wyłączenie. Wiąże się to z faktem, że w omawianej sytuacji sędzia wyłączony jest od rozpoznawania sprawy z mocy prawa. Ponadto niewyłączenie sędziego podlegającego wyłączeniu na podstawie art. 40 k.p.k. jest bezwzględną przyczyną odwoławczą unormowaną w art. 439 § 1 pkt 1 k.p.k.

Jeżeli sędzia (ławnik), który podlega wyłączeniu na podstawie art. 40 § 1 i 3 k.p.k. nie złoży stosownego oświadczenia, to możliwe jest na podstawie art. 42 § 1 k.p.k. zainicjowanie postępowania w przedmiocie stwierdzenia jego wyłączenia z urzędu (tak: R. Kmiecik, Tryb wyłączenia sędziego i prokuratora w kodeksie postępowania karnego, Prok. i Pr. 1999, nr 11–12, s. 23; R.A. Stefański, Postępowanie w przedmiocie wyłączenia sędziego w postępowaniu karnym [w:] I. Nowikowski (red.), Problemy stosowania prawa sądowego. Księga pamiątkowa ofiarowana profesorowi Edwardowi Skrętowiczowi, Lublin 2007, s. 434–437).

Zainicjowanie postępowania w przedmiocie stwierdzenia wyłączenia sędziego z urzędu wiąże się z inicjatywą prezesa sądu (przewodniczącego wydziału) w tej materii.