Jasiński Wojciech, Wyłączenie sędziego z mocy postanowienia sądu (iudex suspectus) przed rozpoczęciem rozprawy

Wyłączenie sędziego z mocy postanowienia sądu (iudex suspectus) przed rozpoczęciem rozprawy

Instytucja wyłączenia sędziego (a także ławnika - art. 44 k.p.k.) jest podstawową gwarancją procesową uregulowanego w Konstytucji RP (art. 45 ust. 1) oraz aktach prawa międzynarodowego (w szczególności art. 6 § 1 Konwencji Europejskiej) prawa jednostki do bezstronnego sądu. Zarówno w doktrynie, jak i w orzecznictwie przyjmuje się, że na wymóg bezstronności sądu składają się dwa elementy. Pierwszy - subiektywny - zakłada, że członek składu orzekającego nie może być uprzedzony lub uprzednio nastawiony do stron postępowania oraz do samej sprawy. Drugi element - obiektywny - zakłada natomiast konieczność wyeliminowania również wszystkich uzasadnionych wątpliwości co do bezstronności sądu (szerzej w kwestii obu aspektów bezstronności por. W. Jasiński, Bezstronność sądu i jej gwarancje w polskim procesie karnym, Warszawa 2009, s. 97–161).

Zakres zastosowania przepisu art. 41 k.p.k. jest rozłączny z zakresem zastosowania przepisu art. 40 § 1 i 3 k.p.k. W przeciwieństwie do tego ostatniego, który zawiera zamknięty katalog przyczyn skutkujących wyłączeniem sędziego (ławnika) z mocy prawa, przepis art. 41 k.p.k. unormowany został ogólnie i ma umożliwić wyłączenie sędziego (ławnika) w tych sytuacjach, w których ze względu na konieczność zagwarantowania prawa do bezstronnego sądu byłoby to uzasadnione, ale nie jest możliwe lub celowe wymienienie przyczyn takiej decyzji. Do wyłączenia powinno dojść w każdej sytuacji, w której zajdą uzasadnione wątpliwości co do bezstronności sędziego (ławnika), a nie są to okoliczności wymienione w art. 40 § 1 i 3 k.p.k. W przeciwieństwie do przyczyn z art. 40 § 1 i 3 k.p.k. w przypadku przyczyny z art. 41 § 1 k.p.k. o wyłączeniu zawsze orzeka sąd (inny skład orzekający), przed którym sprawa się toczy.

Z żądaniem wyłączenia od rozpoznawania sprawy może wystąpić sam sędzia (ławnik). Ustawa nie precyzuje formy wystąpienia z takim żądaniem. Oznacza to, że przynajmniej teoretycznie może być ona pisemna lub ustna. W praktyce przybiera ona jednak pierwszą ze wskazanych powyżej form. Należy odróżnić żądanie sędziego lub ławnika (oświadczenie woli), o którym mowa powyżej, od oświadczenia składanego w przypadku zaistnienia przyczyn z art. 40 § 1 i 3 k.p.k. (oświadczenie wiedzy). Są to dwa różne oświadczenia i rodzą one zasadniczo odmienne skutki procesowe. Należy podkreślić, że wystąpienie z żądaniem wyłączenia uznawane jest za obowiązek członka składu orzekającego (J. Bratoszewski [w:] R.A. Stefański, S. Zabłocki (red.), Kodeks postępowania karnego Komentarz, t. I, Warszawa 2003, s. 400; M. Siwek, Wyłączenie sędziego na wniosek w kodeksie postępowania karnego, WPP 2004, nr 2, s. 63).

Możliwe jest zainicjowanie postępowania w przedmiocie wyłączenia sędziego (ławnika) z urzędu (odmiennie: P. Hofmański (red.), Kodeks postępowania karnego. Komentarz do artykułów 1-296, Warszawa 2011, s. 340–341; T. Malinowski, Wyłączenie sędziego w nowej kodyfikacji prawa karnego procesowego w Polsce [w:] P. Kruszyński (red.), Nowe uregulowania prawne w Kodeksie postępowania karnego z 1997 r., Warszawa 1997, s. 136). Czynności w takiej sytuacji podejmuje prezes sądu (przewodniczący wydziału).