Musiał Krzysztof J., Wyłączenie sędziego

Procedura ma na celu wskazanie trybu postępowania w przypadku konieczności wyłączenia sędziego ze składu orzekającego.

Artykuł 18 § 1 oraz § 3 ustawy z dnia 30 sierpnia 2002 r. – Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (tekst jedn.: Dz. U. z 2023 r. poz. 1634 z późn. zm.) – dalej p.p.s.a., zawiera katalog przesłanek przesądzających o tym, że sędzia staje się nieodpowiedni do orzekania w sprawie, na której tle przyczyny te się ujawniły. Wskazane przyczyny traktowane są jako przesłanki bezwzględnego wyłączenia, ze uwagi na związek sędziego z przedmiotem lub podmiotem postępowania. Zostały one sformułowane w sposób enumeratywny, a więc tworzą katalog zamknięty, który nie powinien być interpretowany rozszerzająco (por. J.P. Tarno [w:] W. Chróścielewski, J.P. Tarno, Postępowanie administracyjne, s. 385; M. Jaśkowska [w:] M. Jaśkowska, M. Masternak, E. Ochendowski, Postępowanie sądowoadministracyjne (2007), s. 146; M. Romańska [w:] T. Woś, H. Knysiak-Molczyk, M. Romańska, Prawo o postępowaniu, s. 168; A. Kabat [w:] B. Dauter, B. Gruszczyński, A. Kabat, M. Niezgódka-Medek, Prawo o postępowaniu, 2005, s. 49).

Przyczyny wyłączenia wskazane w art. 18 § 1 pkt 1–3 p.p.s.a. są ogólnymi, typowymi przesłankami bezwzględnymi występującymi we wszystkich procedurach: cywilnej, karnej, administracyjnej oraz w postępowaniu sądowo-administracyjnym. Chodzi tu o uczestnictwo w postępowaniu w charakterze strony bądź pozostawanie ze stroną w związku małżeńskim, relacjach pokrewieństwa, powinowactwa, przysposobienia, opieki lub kurateli.

Pełnienie funkcji pełnomocnika procesowego jednej ze stron stanowi bezwzględną przesłankę wyłączenia we wszystkich wskazanych postępowaniach. W literaturze przyjmuje się, że wystarczy sam fakt umocowania (por. B. Dauter, Zarys metodyki, s. 49). Wskazuje się ponadto, że w art. 18 § 1 pkt 4 p.p.s.a. chodzi również o pełnomocnictwa, o których mowa w art. 35 p.p.s.a. oraz art. 33 ustawy z dnia 14 czerwca 1960 r. – Kodeks postępowania administracyjnego (tekst jedn.: Dz. U. z 2023 r. poz. 775 z późn. zm.) – dalej k.p.a. (por. A. Kabat [w:] B. Dauter, B. Gruszczyński, A. Kabat, M. Niezgódka-Medek, Prawo o postępowaniu, 2009, s. 71).

Artykuł 18 § 1 pkt 5 p.p.s.a. dotyczy wypadków, gdy sędzia świadczył usługi prawne dla jednej ze stron lub jakiekolwiek inne usługi związane ze sprawą, przez co należy rozumieć m.in. wykonywanie ekspertyz czy opinii prawnych.

W wyroku z dnia 14 października 2008 r., SK 6/07, OTK 2008, nr 8, poz. 137, Trybunał orzekł niezgodność art. 18 § 1 pkt 6 p.p.s.a. z art. 45 ust. 1 Konstytucji RP w zakresie, w jakim pomija jako podstawę wyłączenia sędziego od udziału w orzekaniu w postępowaniu sądowym toczącym się po wznowieniu postępowania administracyjnego jego wcześniejszy udział w orzekaniu w sprawie dotyczącej decyzji wydanej we wznawianym postępowaniu administracyjnym. Przepis ten utracił moc we wskazanym zakresie z dniem 24 października 2008 r. Trybunał Konstytucyjny wskazał, że podzielił wątpliwości skarżącej co do orzekania tego samego sędziego w sprawie legalności decyzji o odmowie uchylenia, po wznowieniu postępowania, decyzji, którą wcześniej kontrolował w ramach „zwykłego” postępowania sądowo-administracyjnego. W opinii Trybunału Konstytucyjnego okoliczność tę należało zaliczyć do bezwzględnych przesłanek wyłączenia sędziego, która zawsze i a priori powinna ze względu na swoją wagę powodować wyłączenie sędziego z mocy ustawy. Potencjalne zagrożenie dla bezstronności sędziowskiej w opisywanej sytuacji jest bowiem tego typu, że - niezależnie od faktycznych okoliczności danej sprawy może wzbudzać uzasadnione wątpliwości co do obiektywizmu sędziego. Potraktowanie jej jako okoliczności „tego rodzaju, że mogłaby wywołać uzasadnioną wątpliwość co do jego bezstronności w danej sprawie”, przy równoczesnym uzależnieniu wyłączenia sędziego od inicjatywy samego zainteresowanego lub stron postępowania (art. 19 p.p.s.a.), nie byłoby wystarczającą gwarancją prawa do rozpatrzenia sprawy przez bezstronny sąd. W rezultacie Trybunał Konstytucyjny przyjął, że art. 18 § 1 pkt 6 p.p.s.a. w zakresie, w jakim pomija jako podstawę wyłączenia sędziego od udziału w orzekaniu w postępowaniu sądowym toczącym się po wznowieniu postępowania administracyjnego jego wcześniejszy udział w orzekaniu w sprawie dotyczącej decyzji wydanej we wznawianym postępowaniu administracyjnym, jest niezgodny z art. 45 ust. 1 Konstytucji RP.

Zob. też postanowienie NSA z dnia 8 października 2014 r., II OZ 1042/14.

W wyroku z dnia 14 października 2008 r., SK 6/07, OTK 2008, nr 8, poz. 137, Trybunał orzekł niezgodność art. 18 § 1 pkt 6 p.p.s.a. z art. 45 ust. 1 Konstytucji RP w zakresie, w jakim pomija jako podstawę wyłączenia sędziego od udziału w orzekaniu w postępowaniu sądowym toczącym się po wznowieniu postępowania administracyjnego jego wcześniejszy udział w orzekaniu w sprawie dotyczącej decyzji wydanej we wznawianym postępowaniu administracyjnym. Przepis ten utracił moc we wskazanym zakresie z dniem 24 października 2008 r. Trybunał Konstytucyjny wskazał, że podzielił wątpliwości skarżącej co do orzekania tego samego sędziego w sprawie legalności decyzji o odmowie uchylenia, po wznowieniu postępowania, decyzji, którą wcześniej kontrolował w ramach „zwykłego” postępowania sądowo-administracyjnego. W opinii Trybunału Konstytucyjnego okoliczność tę należało zaliczyć do bezwzględnych przesłanek wyłączenia sędziego, która zawsze i a priori powinna ze względu na swoją wagę powodować wyłączenie sędziego z mocy ustawy. Potencjalne zagrożenie dla bezstronności sędziowskiej w opisywanej sytuacji jest bowiem tego typu, że - niezależnie od faktycznych okoliczności danej sprawy może wzbudzać uzasadnione wątpliwości co do obiektywizmu sędziego. Potraktowanie jej jako okoliczności „tego rodzaju, że mogłaby wywołać uzasadnioną wątpliwość co do jego bezstronności w danej sprawie”, przy równoczesnym uzależnieniu wyłączenia sędziego od inicjatywy samego zainteresowanego lub stron postępowania (art. 19 p.p.s.a.), nie byłoby wystarczającą gwarancją prawa do rozpatrzenia sprawy przez bezstronny sąd. W rezultacie Trybunał Konstytucyjny przyjął, że art. 18 § 1 pkt 6 p.p.s.a. w zakresie, w jakim pomija jako podstawę wyłączenia sędziego od udziału w orzekaniu w postępowaniu sądowym toczącym się po wznowieniu postępowania administracyjnego jego wcześniejszy udział w orzekaniu w sprawie dotyczącej decyzji wydanej we wznawianym postępowaniu administracyjnym, jest niezgodny z art. 45 ust. 1 Konstytucji RP.

W związku z tym orzeczeniem TK wprowadzono do art. 18 § 1 przepis pkt 6a wypełniający zalecenia Trybunału. Obecne brzmienie tego przepisu, na skutek nowelizacji, obowiązuje od 15 sierpnia 2015 r.

Zob. też postanowienie NSA z dnia 4 listopada 2014 r., I OZ 938/14.

Artykuł 18 § 1 pkt 7 p.p.s.a. stanowi, iż wyłączeniu podlega sędzia, który brał: „udział w rozstrzyganiu sprawy w organach administracji publicznej”. W orzecznictwie administracyjnym przyjmuje się, że „sędzia jest wyłączony w sprawie na podstawie art. 18 § 1 pkt 7 p.p.s.a., jeżeli wcześniej brał udział w rozstrzyganiu konkretnej, indywidualnej sprawy, tożsamej ze sprawą zawisłą przed sądem administracyjnym, w organach administracji publicznej” (por. postanowienie NSA z dnia 16 marca 2004 r., GZ 4/04, ONSA 2004, nr 1, poz. 7). Przy czym samo przypuszczenie, że sędzia orzekał w tej sprawie, nie wystarcza do zastosowania art. 18 § 1 pkt 7 p.p.s.a. (por. wyrok NSA z dnia 28 lipca 2005 r., FSK 2000/04). W innym wyroku, z dnia 17 listopada 2004 r., GSK 865/04, ONSAiWSA 2005, nr 4, poz. 71, NSA przyjął, że „z samego faktu pełnienia w urzędzie organu administracji publicznej funkcji administracyjnych, polegających w szczególności na wyznaczaniu składów orzekających w indywidualnych sprawach z zakresu administracji publicznej, nie można wyprowadzać wniosku, że funkcja ta obejmuje również »udział w rozstrzyganiu sprawy w organach administracji publicznej« w rozumieniu art. 18 § 1 pkt 7 p.p.s.a.". Przesłanka z art. 18 § 1 pkt 7 p.p.s.a. dotyczy sytuacji, gdy sędzia brał udział w wydawaniu decyzji administracyjnej jako organ lub z upoważnienia organu. Należy przy tym brać pod uwagę różnicę pomiędzy udziałem w rozstrzyganiu konkretnej indywidualnej sprawy, mogącym polegać na dokonaniu wykładni prawa w tej właśnie konkretnej indywidualnej sprawie, tożsamej ze sprawą zawisłą przed sądem administracyjnym, a wypowiedzią na temat znaczenia określonego przepisu prawnego, sformułowaną w innej sprawie bądź skierowaną do adresatów określonych w sposób abstrakcyjny (por. wyrok NSA z dnia 4 lipca 2006 r., I GSK 2548/05).

Przesłanka ta wydaje się oczywistą w świetle faktu, iż w tym przypadku sędzia byłby „sędzią we własnej sprawie”. Analogiczna, by nie rzec, że identyczna przesłanka wyłączenia znajduje się w skodyfikowanych procedurach karnej i cywilnej.